O inskrypcji na cokole pomnika Jana III Sobieskiego słów kilka
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

O inskrypcji na cokole pomnika Jana III Sobieskiego słów kilka Barbara Milewska-Waźbińska

pomnik_konny_jana_iii.jpg

W pałacu w Wilanowie w przejściu z Sali Białej do galerii południowej usytuowany został pomnik konny Jana III Sobieskiego. Podczas niedawnej kompleksowej konserwacji monumentu odnowiono także tablicę inskrypcyjną zdobiącą cokół. Złotymi literami wybito na nim następujący tekst:

OTO WIELKI DZIEŁ SWOICH JAN III WSŁAWIONY

KRÓL POLAK WOJEN LECHÓW OZDOBĄ GŁOSZONY

ON Z TURECKICH TATARSKICH TRUPÓW SŁAŁ MOGIŁY

CO NIEBA NIE KAŻDEMU Z KRÓLÓW POZWOLIŁY

CNOTA MU LAURY WIŁA DAŁ WIEDEŃ ODBITY

ZBAWICIELA ZWYCIĘZCY TYTUŁ ZNAMIENITY

WIEKI WIĘCEJ NAPISZĄ IŻ SNADNO NAM DADZĄ

MONARCHĘ RZADKO MĘŻA Z TĄ SŁAWĄ I WŁADZĄ.

Różne wersje tego wiersza, napisanego w rymowanych trzynastozgłoskowcach, czyli w polskim metrum heroicznym, odnaleźć można w kilku rękopisach zawierających pisma marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (1642–1702) – polityka i erudyty, piszącego także pod pseudonimem Mirobulius Tassalinus. Jest to anagram łacińskiej wersji pierwszego imienia i nazwiska marszałka.

Warto jednak odnotować, że w rękopiśmiennych dokumentach utwór ten jest dłuższy – liczy nie 8, ale 10 lub 12 wersów. Inaczej brzmi też jego początek: „Tu ów wielki z dzieł swoich Jan Trzeci spoczywa”. Okazuje się bowiem, że tekst ten przekazany został w rękopisach jako epitafium napisane po śmierci króla. Kolejny wers ma z kolei postać: “Król, szlachcic, żołnierz, Lechów ozdoba prawdziwa” lub: “Król, Polak, wojak, Lechów ozdoba prawdziwa”. W wersie szóstym zamiast sformułowania ZBAWICIELA dokumenty przekazują “Salwatora”. Dodać trzeba, że większość wspomnianych rękopisów zawiera też wersję łacińską owego tekstu, przybierającego formę epigramatu żałobnego zapisanego w dystychach elegijnych. Pierwszy dwuwers epitafium brzmi:

„Tertius hoc tumulo magnus iacet hicce Ioannes

Rex, civis, miles gentis et ille decor”

[Oto ów wielki Jan Trzeci leży w tym grobie

Król, obywatel, żołnierz i ozdoba rodu].

Jednakże w niektórych manuskryptach łacińskiemu tekstowi towarzyszy całkiem inny przekład na język polski. Rozpoczyna się on słowami:

“Tu spoczywa Jan Trzeci, a Sobieski z rodu,

Wielki król, szlachcic, żołnierz, ozdoba narodu”.

Istnienie dwóch wersji wiersza w języku polskim skłania nas do wysnucia wniosku, że to tekst łaciński stał się pierwowzorem utworów polskojęzycznych.

Ten sam wiersz dołączony został do drukowanego tekstu chwalącego króla Jana Sobieskiego autorstwa Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego. Jego dzieło pt. Janina zwycięskich tryumfów dziełami i heroicznym męstwem Jana III króla polskiego na Marsowym polu wydrukowano po raz pierwszy w Poznaniu w 1739 roku. Interesujący nas tekst poprzedzony został tytułem: Epitaphia Serenissimo Ioanni Tertio in Ecclesia Parochiali Thorunensi (Epitafia dla Najjaśniejszego Jana III w kościele parafialnym toruńskim) oraz trzema heksametrami łacińskimi. Ciekawe, że pierwsze dwa wersy tekstu polskiego przybierają tu postać znaną nam z inskrypcji na cokole:

„Tu ów wielki z dzieł swoich Jan III wsławiony.

Król Polak, wojen Lechów ozdobą głoszony”.

Drukowany utwór, podobnie jak to ma miejsce w rękopisach, bogatszy jest jednak o 4 wersy. Przyczyny pominięcia w inskrypcji na cokole niektórych wersów obecnych w manuskryptach i w książce Rubinkowskiego upatrywać można w zawiłości i dwuznaczności zawartej w nich treści. Poza tym również i w Janinie zamiast sformułowania: ZBAWICIELA znajdujemy „Salwatora”. Należy wspomnieć, że czasami omawianemu wierszowi towarzyszy jeszcze inny tekst. W druku Rubinkowskiego są to wspomniane trzy heksametry poprzedzające epitafium. W rękopisach są one dodatkowo poprzedzono tytułem. W przekładzie na język polski całość ma następujące brzmienie:

„Napis nad podobizną przedstawiającą triumf króla Jana III w głównej sali dworu hippokreńskiego w posiadłości Lubomirskiego

Nie trzeba tu podpisywać dla przyszłych wieków, kim on jest,

Niech wróg rozpozna go, czując strach, obywatel – miłość,

A Turek, Wiedeń, Wiara, Cesarz niech wypowiedzą imię”.

W niektórych rękopisach całość została ponadto uzupełniona o kolejną łacińską inskrypcję o charakterze wotywnym. Najpierw jest to proza, a potem heksametr:

„Wiejskie orszaki bogów i bogiń z pól posiadłości Lubomirskiego z wdzięczności za ocalenie penatów w roku 1683

W którym, gdy zamyka się drzwi Janusa, także i dom zostaje domknięty”.

Słowa te odsyłają odbiorcę do rzymskiego zwyczaju otwierania na oścież drzwi świątyni Janusa w czasie wojny i zamykania ich w czasie pokoju. “Świątynia ta miała być widomym znakiem wojny i pokoju, tzn. jej otwarcie oznaczało, że państwo jest w stanie wojny, zamknięcie zaś, że wszystkie okoliczne narody zostały uspokojone” – pisze rzymski historyk Liwiusz w pierwszej księdze swych Dziejów Rzymu od założenia miasta.

Rok 1683 to rok pokoju dla Europy, chwały dla Rzeczpospolitej, a dla Lubomirskiego także rok domknięcia, czyli zakończenia budowy dworu i wystawienia tamże konnego pomnika Sobieskiego według projektu Tylmana z Gameren. Wciąż otwarte pozostaje pytanie o treść inskrypcji towarzyszącej temu wizerunkowi władcy. Adam Karpiński uznał, że mógł to być cytowany wyżej „napis nad podobizną”, ale równie dobrze pasują tu cytowane na początku słowa, które do dziś zdobią pomnik wilanowski.  

 

Bibliografia:

Stanisław Herkliusz Lubomirski, Poezje zebrane, wyd. Adam Karpiński, t. I Teksty, Warszawa 1995, t. II Komentarze, Warszawa 1996;

Adam Karpiński, Lubomirski Sobieskiemu ”inscriptio supra effigiem trophealem Ioannis III Regis”, „Barok” I-2, s.109-112;

Stanisław Mossakowski, Tylman z Gameren (1632-1706). Twórczość architektoniczna w Polsce , Warszawa–Monachium–Berlin 2012.

Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem