Idealny uczestnik życia państwowego według Kaspra Siemka
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Idealny uczestnik życia państwowego według Kaspra Siemka Michał Czerenkiewicz
Stefan Batory faksymile grafiki z 1577 BN.jpg

Jan Zebrzydowski, miecznik koronny i starosta lanckoroński, syn Mikołaja Zebrzydowskiego, przywódcy rokoszu – buntu szlachty w latach 1606–1609 przeciwko Zygmuntowi III Wazie, był adresatem panegirycznego dzieła Civis bonus (Dobry obywatel), opublikowanego w Krakowie w roku 1632. Kasper Siemek, „sławny polityk za Zygmunta III, w prawie i greckim języku biegły”, jak pisał o nim Ignacy Chodynicki w swoim Dykcyonarzu uczonych Polaków, przedstawiał we wspomnianym dziele poglądy charakteryzujące człowieka zaangażowanego w życie społeczne oraz jego miejsce w strukturze państwa.

Zdaniem Siemka to męstwo wojenne decyduje o prawdziwym szlachectwie i prowadzi do najwyższej sławy. Podobnie uważał polihistor Szymon Starowolski. Na początku swojego dzieła Siemek przypominał, że „byli tacy, którzy poczytywali Starowolskiemu za błąd to, że do grona znakomitych mężów zaliczył on pewnych ludzi nieznanego i plebejskiego pochodzenia”. Istotnie, w swoich dziełach Starowolski wspominał również o postaciach niemogących dowieść swojego szlachectwa. Typowe dla wczesnonowożytnej literatury panegirycznej oraz posiadającej wydźwięk parenetyczny było uznawanie przez obu autorów cnoty (virtus) za prawdziwe dobro.

Zdaniem Siemka zwracającego się do Jana Zebrzydowskiego spośród licznych cnót adresata najważniejszą jest umiarkowanie. Autor wymieniał też m.in. dążenie Zebrzydowskiego do ocalenia wolności, w czym – zdaniem Siemka – przypominał on znanego mu osobiście Mikołaja Zebrzydowskiego. Adresat chwalony był również poprzez ukazywanie w pozytywnym świetle osób należących do jego rodziny. 

Polska określona została jako civitas. Autor podkreślał znaczenie wolności poszczególnych obywateli, która warunkuje wolność całego państwa. Zaznaczenie roli jednostki dalekie było od absolutystycznych koncepcji ustrojowych. Subiektywne zrelacjonowanie wydarzeń z czasów końca republiki rzymskiej posłużyło Siemkowi do ukazania szkodliwości tyranii oraz wychwalania wolności, a wolność rozumiana była jako czynienie dobra, którego się pragnie.

Dla autora punktem odniesienia dla czasów nowożytnych był antyk grecko-rzymski. Pełnił on przede wszystkim rolę zbioru przykładów do naśladowania, jakkolwiek Siemek przedstawiał w złym świetle postacie takie jak Alkibiades, Katylina czy z reguły krytykowany w dziele Juliusz Cezar, skontrastowany z Katonem Młodszym. Dobrym obywatelem był również Cyceron, jakkolwiek jego błędem zdaniem Siemka było zaangażowanie po stronie Oktawiana. Jako wzór męstwa ukazany został Mucjusz Scewola, którego postać obrosła w legendę. Znamienne jest gloryfikowanie dokonań dwóch Brutusów, jednego z początków, a drugiego z czasów końca republiki rzymskiej. Wolność przedstawiona jako nadrzędna wartość w życiu publicznym cechowała – zdaniem Siemka – starożytną Spartę. Zagrożeniem dla wolności były chciwość i nieograniczona władza jednostki.  

Oprócz panegiryzmu kierowanego pod adresem Jana Zebrzydowskiego w utworze znalazły się pochwały adresowane również do innych postaci żyjących w czasach wczesnonowożytnych, jak i średniowiecznych. Kasper Siemek zachwalał św. Stanisława i kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, a przede wszystkim Jana Zamoyskiego, którego szczególnie poważał i opisywał jako najlepszego obywatela: „Często wspominamy Zamoyskiego. I cóż w tym dziwnego, skoro jeden dokonał więcej niż dokonało wielu?”. Wizerunek hetmana ukazanego w relacji Siemka poddany został idealizacji, autor podkreślał bezinteresowność działań dobrego obywatela. Sławieni byli również m.in. Jan Karol Chodkiewicz, Stanisław Lubomirski oraz Jakub Turoboyski. Wzorem dla innych władców był też, zdaniem Siemka, król Stefan Batory.

Pochwała objąć mogła także cały ród, w tym wypadku Radziwiłłów. Z uznaniem wypowiadał się autor również o zbiorowościach: Polakach, Wenecjanach i Holendrach, jako potrafiących znosić tortury i niedogodności. W dziele Siemka ukazana została też rola kobiet jako osób broniących ojczyzny, co można by uznać za ważny element przedstawianej koncepcji ustrojowej, znamionujący egalitarne zapatrywania autora. Siemek zarazem przytaczał jednak opinię poety Andrzeja Krzyckiego na temat udziału kobiet w życiu dworskim, wyrażoną w dialogu De diaeta Asiana. Arcybiskup Krzycki określił damy jako „senat dworski”, negatywnie wypowiadając się na temat tych, które ze szkodą dla państwa kupczyły cudzymi sprawami.

Według Siemka formowaniu dobrego obywatela sprzyjał porządek prawny oraz szkoła. Jakkolwiek w swoim utworze autor wypowiadał opinie, które można uznać za obiegowe, np. że dobry obywatel powinien przede wszystkim dbać o pożytek państwa, a nie swój własny, warto zauważyć podkreślenie istotnej roli jednostek w życiu publicznym oraz wybór adresata utworu – Jana Zebrzydowskiego, którego ojciec Mikołaj wszak wystąpił przeciwko władzy króla. Państwo jako wszyscy obywatele pojmowane było przez Siemka rzeczywiście jako „rzecz wspólna”.

Kwestii organizacji państwa dotyczył też inny, wydany w Krakowie w 1635 roku utwór, stanowiący zapis rozmowy pomiędzy cesarzem Augustem a Lakończykiem, zatytułowany Lacon seu de reipublicae recte instituendae arcanis dialogus (Lakon, czyli dialog o tajemnicach należytego urządzenia rzeczypospolitej). Również w tym dziele Kasper Siemek podkreślał znaczenie wolności „droższej od życia”.

Więcej informacji:

I. Chodynicki, Dykcyonarz uczonych Polaków, t. III: R-Z, Lwów 1833. 

Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem