Drzeworytowe ilustracje były dołączane do kalendarzy lub funkcjonowały niezależnie jako almanachy plakatowe. Połączenie drukowanego tekstu z obrazem pozwalało poszerzyć grono odbiorców tego typu wydań. Poza przedstawicielami duchowieństwa, szlachty oraz wykształconych mieszkańców miast nie można mówić o rozwiniętym czytelnictwie na prowincji francuskiej drugiej połowy XVII wieku. Liczne ulotne druki w formie afiszy, ogłoszeń, rozporządzeń i drzeworytów o treści religijnej były przeważnie wywieszane na rogach ulic, murach domów i w miejscach publicznych[1]. Informacje w nich zawarte były przekazywane z ust do ust, takie druki rozdawano też innym osobom, jednak były to przeważnie jednorazowe lub krótkotrwałe działania.
Kalendarze propagandowe łączyły w sobie cechy wszystkich wcześniej wspomnianych typów ulotnych druków, miały również inne atuty. Takie almanachy o atrakcyjnej formie graficznej zawierały kalendarium przydatne w życiu codziennym. Był to rodzaj przekazu działający na odbiorcę wizualnie poprzez alegorie oraz rzeczowe opisy treści ukazanych na plakacie oglądanym dłuższy czas. Kalendarze w formie plakatów odnosiły się do najważniejszych wydarzeń minionego roku. Ich motywem przewodnim była działalność polityczna związana z Ludwikiem XIV, a poprzez jego osobę, z państwem. Taki kalendarz pełnił rolę medium pośredniczącego między władcą a nawet odległą publicznością. To zjawisko informacyjne znane jest pod nazwą theatrum politicum. Polegało ono na tworzeniu określonej rzeczywistości, kontekstu otaczającego mieszkańców państwa. Wyobrażenie postaci i podpis pod grafiką, zawarte na kartach takich kalendarzy, były związane z charakterystyczną dla nowożytnej kultury i komunikacji społecznej teatralizacją życia społecznego.
Almanach propagandowy jako narzędzie komunikacji pozwalał odbiorcy na jednoczesną obserwację i lekturę eksponowanego przedstawienia. Twórcom tego rodzaju kalendarzy chodziło o zapewnienie widoczności przedstawień władzy monarszej. Kompozycja plakatu sprawiała, że patrzący na niego odbierał przekazywane treści zarówno bezpośrednio, jak i alegorycznie. Taka inscenizacja wyjaśniała symbole, którymi malarz się posługiwał, odsłaniając przyczyny i skutki działań króla, czyniąc niewidzialne procesy widzialnymi. Almanachy w formie plakatów zawierały również przedstawienia bitew, uroczystości, koncertów, spektakli teatralnych oraz zestawy ilustracji prezentujących najnowszą modę. Przyjrzyjmy się zatem kilku przykładom tegoż źródła z drugiej połowy XVII wieku, które swoją treścią nawiązywały do wiedzy o Rzeczypospolitej.
Jednym z takich kalendarzy propagandowych, kolportowanym na terenie całej Francji, był Almanach Royal wydawany od 1645 roku[2]. Pierwszym odnalezionym fragmentem dotyczącym Polski jest Tablica Narodów Europy z 1669 roku, pokazująca wyobrażenia przedstawicieli poszczególnych państw[3]. Almanach przedstawia króla Ludwika XIV wraz z Marią Teresą oraz młodym synem Ludwikiem, później znanym jako Wielki Delfin Francji. Wokół rodziny królewskiej stoją mieszkańcy Szwecji, Holandii, Hiszpanii, Moskwy (Rosji), Imperium Osmańskiego, Wenecji, Szwajcarii, Włoch, Niemiec (Cesarstwa), Portugalii oraz Polski. Wszyscy są ubrani w charakterystyczne dla swojego kraju stroje, w rękach trzymają wypisane na pergaminie motta. Wśród nich na uwagę zasługuje dewiza przedstawiciela Turcji, opatrzona wizerunkiem twierdzy, nawiązująca do upadku weneckiej twierdzy Kandii na Krecie po ponad dwudziestoletnim oblężeniu w latach 1648–1669: „Perdrai je mon entreprise depuis vingt trois ans”[4] (tłum. Czy przegram swoje oblężenie po dwudziestu trzech latach). Do Rzeczypospolitej na kartach kalendarza nawiązuje motto przedstawiciela Moskwy (Rosji) w stroju orientalnym i o azjatyckich rysach, które opatrzone symbolem korony głosi: „Mon Prince ayme la Pologne; Mais...” (tłum. „Mój książę lubi Polskę; jednak...” Ostatni wyraz dewizy jest pozostawiony bez zakończenia lub kontekstu). Wydaje się, że postać uosabiająca Moskwę koresponduje z Polakiem. W przeciwieństwie do męskich sylwetek innych państw, Rzeczpospolita jest reprezentowana przez młodzieńca spoglądającego na stojącego obok Portugalczyka. Na trzymanym przezeń pergaminie widnieje napis „Pour une Couronne il ne faut qu’on Roy” (tłum. Dla Korony potrzeba nam Króla). Prezentowana w almanachu postać Polski nie jest jednoznaczna. Na tle pozostałych państw wyróżnia się delikatnością, znajduje się w prawym górnym roku ryciny, schowana za innymi narodami. Autor kalendarza nawiązał mottem do bezkrólewia panującego w Polsce po abdykacji Jana II Kazimierza. Symboliczne słowa mieszkańca Moskwy wraz z symbolem korony są związane z wysunięciem kandydatury na tron polski cara Aleksego Michajłowicza lub jego synów – Fiodora i Aleksego – z poparciem Paców. Było to realne zagrożenie dla Wielkiego Księstwa Litewskiego i całej Rzeczypospolitej, dodatkowo osłabionej po podpisaniu w 1667 roku pokoju w Andruszowie, który kończył wojnę polsko-rosyjską (1654–1667). Postanowienia traktatu wraz z niedawną wojną domową (rokosz Lubomirskiego) oznaczały kres dotychczasowej, choć słabnącej pozycji Polski w Europie Wschodniej.
Kolejne przedstawienia dotyczące Rzeczypospolitej pochodzą z 1670 roku i są związane z przybyciem nad Loarę króla Jana II Kazimierza po jego abdykacji w 1668 roku. Drzeworyt autorstwa paryskiego drukarza Nicolasa de Poilly’ego (1626–1696) jest w całości poświęcony temu wydarzeniu[5]. Centralną część almanachu stanowi scena wzajemnego uścisku, do którego dążą wspomniany były monarcha oraz Ludwik XIV. W przeciwieństwie do króla Francji oraz książąt krwi przypatrującym się epizodowi, Jan Kazimierz jest ubrany w szatę gronostajową podtrzymywaną przez służącego. Pod królewskim okryciem kryje się długa suknia o orientalnym charakterze (nawiązująca do tzw. stroju polskiego, zapewne kontusza lub żupana), przewiązana pasem na wysokości bioder. Pozostałe elementy stroju są jednak w stylu zachodnioeuropejskim.
Inny rytownik i projektant, Jean Lepautre (1618–1682), również w 1670 roku poświęcił przybyciu króla Polski do Francji fragment sztychu, przedstawiającego prezentację Ludwika Burbona (który wrócił z leczenia) przed swoim ojcem, Ludwikiem XIV[6]. Ilustracja znajduje się w prawym dolnym roku almanachu i jest zatytułowana La Recepction et Entree Magnifique du Roy de Pologne dans la ville de Metz, le premier jour de octobre 1669. Na rycinie widnieje król Francji na koniu wśród wojskowych, w którego kierunku w geście uniżenia zmierza Jan II. Władca, bez nakrycia głowy, wychodzi spod baldachimu trzymanego przez asystę zakonną. Jan Kazimierz po abdykacji otrzymał uposażenie królewskie w postaci dochodów z ośmiu opactw, następnie został opatem klasztoru Saint Germain des Près i rezydentem zamku Moulins. Zmarł na atak apopleksji w Nevers 16 grudnia 1672 roku. Obydwa podobne do siebie przedstawienia ukazują króla Rzeczypospolitej, pozbawionego insygniów władzy, której sam sie zrzekł, lecz z zachowaniem pełnej tytulatury. Ryciny pełne gestów jednoznacznie wskazują i podkreślają majestatyczną sylwetkę Ludwika XIV jako dobrotliwego władcy, który z honorami i szacunkiem przyjmuje abdykanta.
Zdecydowany wzrost liczby przedstawień związanych z Rzecząpospolitą można zaobserwować w czasach wojen z Turcją, lecz niektóre z wizerunków są pośrednio związane tematycznie z Polską i Litwą. Wśród kalendarzy pozyskanych na potrzeby pracy nie został odnaleziony materiał przedstawiający zwycięstwo pod Wiedniem w 1683 roku. Wydarzenie to zostało odnotowane w innej francuskiej gazecie „Le Mercure Galant”. Wiktoria wiedeńska była szeroko komentowana w literaturze i opinii publicznej tego okresu.. W Almanach Royal, wydanym w czerwcu 1684 roku z okazji zdobycia przez wojska francuskie Luksemburga w czasie wojny hiszpańskiej (1683–1684), widnieje rycina obrazująca walki Jana III Sobieskiego w okolicach Kamieńca Podolskiego[7]. Jest umieszczona centralnie między czterema tablicami kalendarium, złożonymi z trzech miesięcy, każda znajduje się w dolnej części almanachu. Wpisuje się ona w kontekst wydarzeń zawartych na karcie. Główna część dokumentu przedstawia postać marszałka François de Créquy (1624–1687) na tle zdobywanego Luksemburga. Scenę otacza kulisa zawierająca ryciny prezentujące sukcesy armii francuskiej. Na samym jej szczycie zostały umiejscowione sceny walk armii Świętej Ligi z Imperium Osmańskim na terenie Węgier. Wyobrażenie walki króla Jana III Sobieskiego z Tatarami pokazuje władcę w kontuszu i futrzanej czapce, jadącego konno i kierującego szarżą kawalerii. Nad królem widnieje chorągiew ze świętym Jerzym, patronem stanu rycerskiego i symbolem zwycięstwa nad złem. Autor opisał sztych jako „Zwycięską walkę niedaleko Kamieńca nad Tatarami przez króla Polski w miesiącu październiku 1684 roku”. Prowadzone przez państwo polsko-litewskie działania zbrojne w tym okresie były odpowiedzią na sukcesy armii cesarskiej na Węgrzech. Zainteresowanie działaniami wojsk cesarskich i polskich, wymierzonymi przeciwko Turcji, nie słabło na przestrzeni kolejnych lat po odsieczy Wiednia. Świadczy o tym seria wydawanych w 1686 roku kalendarzy tytułowanych Les triomphes des Chrestiens, z których część była poświęcona Rzeczypospolitej.
Omawiane kalendarze propagandowe zostały wydane w związku z powszechnym w Europie entuzjazmem po licznych kolejnych zwycięstwach Świętej Ligi w walce z Imperium Osmańskim na terenie Węgier i Mołdawii. W formie almanachów uwieczniono również wielkie sukcesy armii cesarskich pod Budą oraz Mohaczem[8]. Na przedstawieniach kampanii węgierskich znalazły się miniatury oddziałów polskich, biorących udział w walkach. Dzieło paryskiego rytownika Nicolasa Bonnarta (1637–1718) informowało czytelników: „W końcu Imperium Ottomańskie się rozpada!”:
Et les Princes Chrestiens par tout victorieux
Vont bientot arborer les armes de l’Eglise
Dans la toute de Hongarie, et dans mille autres lieux[9]
Tłumaczenie:
W końcu Imperium Osmańskie się dzieli
I książęta chrześcijańscy przez to zwycięscy
Wkrótce będą przemierzać armie Kościoła
Całe Węgry i przez tysiące innych miejsc.
Na pierwszym planie, w tle szturmowanego miasta Buda można dostrzec jeźdźca wojsk cesarskich mierzącego z broni palnej do Turka spadającego z konia. Poniżej sceny batalistycznej widnieje scena przyjęcia posłów osmańskich przez cesarza Leopolda w Wiedniu, zajmująca połowę powierzchni almanachu. Miniatura przedstawiająca „Tatarów pokonanych przez Polaków” znajduje się w prawym górnym roku druku i sąsiaduje z cytowanym wierszem. Na rycinie oczom odbiorcy ukazywało się starcie polskiego jeźdźca w zbroi z Tatarem odzianym w futrzaną suknię i czapkę, uzbrojonym w kałkan i toporek.
Rzeczpospolita pojawiała się także na kartach kalendarzy plakatowych, w których umieszczano postacie władców państw europejskich zaangażowanych w konflikt z Turcją. Sylwetka króla Polski pojawia się w tych almanachach dopiero w kalendarzu z roku 1687 i jest zatytułowana Le triomphe de la Religion par le zèle des princes chrétiens (tłum. Tryumf wiary dzięki zapałowi książąt chrześcijańskich). Kalendarz został wydany w Paryżu przez nieznanego autora z okazji zwycięstwa wojsk cesarskich w bitwie pod Mohaczem. Uwagę zwraca postać Jana III Sobieskiego w zbroi tzw. 3/4 i z insygniami królewskimi, zasiadającego między królem Francji, Ludwikiem XIV, a papieżem Innocentym XI[10]. Almanach na rok 1688, zatytułowany Le Bransle des Provinces Conquises sur les Turcs, oû La Decadence de L'Empire Ottoman (tłum. Taniec prowincji zdobytych na Turkach / Upadek Imperium Ottomańskiego), autorstwa François Jollaina (1641–1704), został wydany w Lipsku. Rycina przedstawia Karola V, księcia Lotaryngii, Maksymiliana II, elektora Bawarii oraz Jana III Sobieskiego w pełnych zbrojach oraz z elementami strojów narodowych. Tańczą oni w kręgu wraz z postaciami symbolizującymi m.in. Ukrainę (Kozaków), Węgry, Moskwę, Chanat Krymski i Maroko[11]. Brak przedstawień polskiego władcy między 1684 a 1687 rokiem może być związany z zaangażowaniem się Rzeczypospolitej w działania Ligi Świętej u boku Habsburgów. W tym okresie stosunki dyplomatyczne między Polską a Francją zostały zerwane. Ożywienie relacji ze strony Ludwika XIV nastąpiło około 1688 roku, gdy król Francji zabiegał o zmianę kursu polityki zagranicznej Rzeczypospolitej przeciw Habsburgom. Mimo że sojusz z Wersalem dawał pewne szanse na odzyskanie Prus Książęcych, po skandalu dyplomatycznym i ujawnieniu korespondencji ambasadorów francuskich z opozycją królewską na sejmie 1690 roku, stosunki dyplomatyczne w formie oficjalnej zostały zerwane. Powrócono do nich w 1692 roku dzięki nieoficjalnym planom dynastycznym królowej Marii Kazimiery, wymierzonym przeciwko rosnącym w siłę Habsburgom.
Na podstawie wyżej przywołanych i omówionych przykładów almanachów plakatowych można wysnuć kilka wniosków. Dzięki swojej przystępnej formie informacje zawarte na kartach kalendarzy docierały bezpośrednio do odbiorców czytających, ale także do przedstawicieli wszystkich warstw społecznych, także ludzi niepiśmiennych w trakcie dyskusji i dzięki plotkom lub poprzez formę graficzną. O popularności tych tytułów świadczą również ich wysokie nakłady, sięgające 400 000 egzemplarzy rocznie. We Francji i Anglii, od drugiej połowy lat osiemdziesiątych XVII wieku, kalendarze zaczynały zastępować nowe wydawnictwa prasowe. Duże zapotrzebowanie na tego typu publikacje wynikało z ciągłego deficytu informacji w epoce nowożytnej. Należy jednak podkreślić, że badacze oceniają stan wiedzy ówczesnych społeczeństw jako wysoki[12].
Obraz przedstawicieli Rzeczypospolitej, zawarty na kartach plakatów, należy oceniać z pewnym dystansem. Część obserwacji dotyczących wyglądu, odzienia o orientalnych cechach, odzwierciedla bezsprzecznie stan faktyczny. Należy podkreślić, że ich forma i treść były niejednokrotnie w znacznym stopniu retuszowane, by zwiększyć zainteresowanie odbiorcy. Był to utrwalony już ówcześnie image przedstawicieli państwa polsko-litewskiego, których elementy powracają w źródłach z różnym natężeniem. Po pierwsze autorzy tychże publikacji, kreując obraz świata, korzystali namiętnie z wcześniej wydawanych kompendiów wiedzy, innych kalendarzy oraz druków ulotnych, na ogół powielając niezweryfikowane tezy i obserwacje na temat państw ościennych. Rzetelność przekazywanych informacji w takich źródłach wiedzy nie była najważniejsza – byly one nastawione głównie na poczytność oraz miały zawsze z góry ustalony cel propagandowy, uzupełniając przy tym deficyt informacji ze świata. Powtarzający się zbiór cech narodowych Polaków i Litwinów, oznaczający de facto istnienie już stałego symbolu, graficznego synonimu danego państwa, miał być dla czytelnika jednoznaczny i prosty do zrozumienia.
Każdy druk w królestwie Ludwika XIV podlegał cenzurze państwowej. Realizowała ona określone cele propagandowe, operowała powagą i uczciwością – pracą selekcyjną, mającą na celu promowanie orientacji pożądanej przez władze. Przekazywane zarówno słowem, jak i obrazem treści miały zawsze przedstawiać króla oraz dokonania Francji jako centrum oraz źródło wydarzeń na arenie międzynarodowej. Czytelnik, powracając do omawianych almanachów plakatowych, może zwrócić uwagę na formę i kontekst pojawiania się informacji związanych z Rzecząpospolitą. Ukazanie dobroduszności władcy wobec Jana Kazimierza, przybywającego ze zdestabilizowanego państwa, wpisywało się w kontekst propagandy królewskiej przedstawiającej Francję jako oazę pokoju, porządku oraz dobrobytu na tle Europy ogarniętej wojnami[13]. Pojawienie się Jana III zarówno osobno, jak i w kontekście wydarzeń zbiegało się z aktualnym stanem relacji między dworem polskim a Wersalem…
Autor każdego wydawanego ówcześnie źródła poddany był prawom zinstytucjonalizowanej rzeczywistości. Miał jednak swego rodzaju władzę nad znaczeniem kreowanego przez siebie świata. Omówione almanachy propagandowe drugiej połowy XVII wieku są dobrym materiałem badawczym i idealnym przykładem wpływu, jaki symbolika zawarta w formie pisanej i graficznej wywierała na opinio communis, na kształtowanie systemów pojęciowych społeczeństw. kształtowanie systemów pojęciowych społeczeństw.
[1] Davallon J., Communication politique et images au XVIIe siecle, [w:] „Médiation et information” 10 (1999), s. 133–164.
[2] W 1683 roku Laurent d’Houry (1644–1725), paryski księgarz i wydawca, założył „Almanach Royal”, rocznik administracji królewskiej. Każdego roku przedstawiał, w oficjalnym porządku pierwszeństwa, listę członków rodziny królewskiej Francji, książąt krwi i głównych organów królestwa: wielkich urzędników koronnych, członków wyższego duchowieństwa, opatów, marszałków, pułkowników i oficerów generalnych, ambasadorów i konsulów, intendentów prowincji, radnych stanu, bankierów. W XVIII wieku wydania zostały wzbogacone o wiadomości o innych władcach i dynastiach panujących, państwach, a także o kurioza. Pod tą samą nazwą były wydawane od lat sześćdziesiątych XVII wieku inne kalendarze państwowe oraz lokalne, których wydawcy otrzymali przywileje przekazywania oficjalnych informacji administracji państwowej.
[3] Van der Mael, M., Almanach Royal: Tableav des Nations de L’Europe / sous le Regne de Louis XIIII. En tout Victorieux…, Paryż 1669; [dostęp: 29.09.2023] https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b55003957b.item
[4] Dla porównania, przedstawicielom Italii i Niemiec towarzyszy wspólna dewiza „Paix entre Les Chrestiens et guerre contre les Infideles” („Pokój między Chrześcijanami i wojna przeciw niewiernym”).
[5]Poilly de N., Almanach Royal: La Reception faite par / Monsieur le Prince au / Roy Casimir / de Pologne, Paryż 1670; [dostęp: 29.09.2023] https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6945355h
[6] Lepautre J., Almanach Royal: Monseigneur Le Dauphin Presente a Leurs Maiestez par La France et La Sente, au Suiet de Son Heureuse convalescence, Paryż 1670; [dostęp: 29.09.2023] https://data.bnf.fr/fr/12186343/marie-therese/
[7] Moncornet I., Almanach Royal: La Prise de la ville de Luxembourg par l’armée du Roy commandée, par Monsieur le maréchal de Créquy, le Septie(me) / Juin, 1684, Paryż 1684; [dostęp: 29.09.2023], https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8406427z/f1.item
[8] Jollain F., Almanach Royal: Bude pris d'assaut / le II. septembre, M.D.C. LXXXVI. / Par les armées de l’empereur et de l’empire, / et par les troupes auxiliaires de Bauiere / et de Brandebourg. / Avec les Cartes de la Hongrie et de la Morée, / Ou l'on voit les Conquestes des Chrétiens / sur les Turcs, Paryż 1686; [dostęp: 29.09.2023] https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6945513v
[9] Bonnart N., Almanach Royal: La Prise de Bude / et les heureux succez des Armes Chrestiennes dans la Hongrie, / Enfin de l'Othoman l'Empire se diuise / Et les Princes Chrestiens par tout victorieux / Vont bientot arborer les armes de l'Eglise / Dans toute la Hongrie, et dans mille autres lieux, Paryż 1686; [dostęp: 29.09.2023] https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6945524n
[10] Jollain F., Almanach Royal: Le triomphe de la Religion par le zèle des princes chrétiens, Paryż 1687; [dostęp: 29.09.2023], https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6945533m
[11] Idem, Almanach Royal: Le Bransle des Provinces Conquises sur les Turcs, oû La Decadence de L’Empire Ottoman, Paryż 1688; [dostęp: 29.09.2023], https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b6945524n
[12] Maciszewski J., Mechanizmy kształtowania się opinii publicznej w Polsce doby kontrreformacji, [w:] Wiek XVII – kontrreformacja – barok. Prace z historii kultury, Wrocław 1970, s. 55–72; Dmitruk K., Sytuacje komunikacyjne w kulturze literackiej dawnej Polski, [w:] Z dziejów życia literackiego w Polsce XVI i XVII wieku, Wrocław 1980, s. 11–38.
[13] Więcej na ten temat: Delaplanche J., Louis XIV sur le champ de bataille. L’invention d’un héroïsme royal entre textes et images, [w:] Versalia. Revue de la Société des Amis de Versailles, 16 (2013), s. 71–90; [dostęp: 29.09.2023], https://www.persee.fr/doc/versa_1285-8412_2013_num_16_1_925
