Silva Rerum | 14.08.2023 Po śmierci męża króla Jana III Sobieskiego, która nastąpiła 17 czerwca 1696 roku, po bezskutecznych staraniach o sukcesję tronu i utrzymanie korony w rodzinie Sobieskich, Maria Kazimiera opuściła Polskę. Udała się do Rzymu na zaproszenie papieża Innocentego XII Pignatellego, aby oficjalnie i osobiście uczestniczyć w uroczystościach jubileuszowego roku 1700. W mieście miała gościć u księcia Livio Odescalchiego, który 12 września 1683 r. brał udział w bitwie pod Wiedniem u boku Jana III, a potem był także jednym z kandydatów do tronu polskiego po śmierci króla.
Maria Kazimiera wyjechała z Warszawy 2 października 1698 roku wraz ze swoim licznym dworem, ojcem Henrykiem de la Grange d'Arquien i najstarszą wnuczką Marią Kazimierą, a dotarła do Rzymu po przeszło pięciu miesiącach. Każdy etap i każdy szczegół tej długiej i triumfalnej podróży znany jest dzięki cennej relacji sporządzonej przez opata Antonia Bassaniego, również członka królewskiej świty (A. Bassani, Viaggio a Roma della Sua Reale M[aest]à di Maria Casimira, Regina di Polonia, vedova dell`invitissimo Giovanni III, Roma 1700). 23 marca 1699 roku królowa przybyła do Rzymu, gdzie przebywała z dwoma synami i krewnymi przez blisko 14 lat, aż do 16 czerwca 1714 roku, kiedy to wyjechała do Blois we Francji, gdzie zmarła 30 stycznia 1716 roku. Obecność królowej-wdowy w Rzymie odbiła się szerokim echem i znane są niemal wszystkie wydarzenia, ceremonie i relacje osobiste, w których występowała jako bohaterka wraz z członkami swojego dworu i rodziny.
Maria Kazimiera, wdowa po wielkim Janie III Sobieskim i osoba szczególnie droga papieżowi, związana z najwyższą szlachtą rzymską, w tym z rodami Odescalchi, Barberini, Albani i Ottoboni, odegrała pewną rolę podczas konklawe 1700 roku. Po śmierci Innocentego XII Pignatelliego, która nastąpiła 27 września 1700 roku, papieżem został Klemens XI Albani, wybrany 23 listopada i koronowany 8 grudnia 1700 roku. Królowa była w doskonałych stosunkach z obydwoma papieżami, którzy zawsze odnosili się do niej z wielkim szacunkiem, uwagą i serdeczną życzliwością.
Z kardynałem Carlo Barberinim (1630-1704), protektorem Polski od 1681 roku, sprzyjającym Janowi III, łączyła ją zawsze przyjacielska więź i szczere uczucia, o czym świadczy korespondencja zachowana w archiwach watykańskiej Biblioteki Apostolskiej oraz w Bibliotece rodziny Barberinich[1]. Kardynał protektor wymieniał liczne listy z Marią Kazimierą, a po przybyciu do Rzymu podtrzymywali kontakty osobiste, aż do śmierci kardynała Barberiniego[2]. Maria Kazimiera zorganizowała uroczystości pogrzebowe na jego cześć, oddając w ten sposób hołd przyjacielowi[3].
O roli, jaką odegrała owdowiała królowa w sukcesji po Innocentym XII, świadczy niewielki, ale ciekawy rysunek zachowany w Bibliotece Opactwa Santa Maria di Grottaferrata. Przedstawia on obiad, jaki odbył się w opactwie w 1699 roku, zorganizowany przez kardynała Barberiniego dla uczczenia Marii Kazimiery, kilka miesięcy po jej przybyciu do Rzymu[4]. Kardynał był opatem Grottaferraty, stanowisko to piastował od 1679 do 1704 roku. Funkcja ta wymagała troski o sprawy opactwa i jego dochody, stąd Barberini często przebywał w powierzonej mu placówce.
Rysunek
Rysunek wykonany na papierze, tuszem, piórem i czerwoną akwarelą (29x40 cm), przedstawia jadalnię mieszczącą się prawdopodobnie w rezydencji opata. W pokoju widoczny jest długi prostokątny stół wsparty na lwich łapach, nakryty obrusem i otoczony wysokimi krzesłami. Na środku pomieszczenia umieszczono wysoki, wąski i prosty baldachim sięgający sufitu. Po prawej stronie, na ścianie wisi gobelin z herbem kardynała Barberini, z charakterystycznymi pszczołami.
Bankiet
Honorowe miejsce pod baldachimem zarezerwowane jest dla królowej, która samotnie zasiada po środku stołu. Maria Kazimiera ukazana jest z pełną wdzięku i uśmiechniętą młodzieńczą twarzą, zwieńczoną wysoką fryzurą (mimo że miała wtedy około 58 lat, zachowała słynną urodę, nietkniętą upływem czasu). Ma na sobie prostą suknię z prostokątnym dekoltem i bufiastymi rękawami, jej prawa ręka spoczywa na serwetce. Ośmiu pozostałych gości siedzi wokół stołu na wysokich krzesłach. Wszyscy są kardynałami, o czym świadczą ich szkarłatne nakrycia głowy. Przy krótszych bokach widzimy odpowiednio po dwóch kardynałów, a przed królową znajdują się cztery inne postacie. Kardynałowie noszą czarne stroje właściwe stanowi duchownemu, czerwone pończochy i piuski. Wszyscy są zaangażowani w rozmowę, zarówno między sobą, jak i królową.
Goście mają przed sobą talerze z potrawami i sztućce; na stole widoczny jest talerz z ciastem lub zapiekanką ozdobioną centralnym kwiatem. Półmiski z potrawami i elegancki dzban spoczywają na dużych płaskich podstawach.
Scenę uzupełnia podwójny podpis, u góry czytamy: „Obiad przygotowany dla Jej Królewskiej Mości Królowej Polski przez Jego Eminencję i Najprzewielebniejszego Kardynała Carlo Barberiniego w Grottaferrata, rok 1699” i poniżej nazwiska gości: „Królowa; E.mi Buglione, Maidalchini, Ottoboni, Bichi, Albani, De Archian, Francesco Barberini i Carlo Barberini”.
Kardynałowie to: Bouillon (Emmanuel Théodose de La Tour d'Auvergne de Bouillon, 56 lat); Maidalchini (Francesco, 68 lat); Ottoboni (Pietro, 32 lata); Bichi (Carlo, 69 lat); Albani (Giovanni Francesco, 50 lat); De Archian (Henri Albert de La Grange d'Arquien, ok. 97 lat, ojciec Marii Kazimiery[5]); Francesco Barberini junior (37 lat) i Carlo Barberini (69 lat). Dwaj Barberini, których możemy uważać za „panów domu”, są wyróżnieni poprzez dodanie imion imiona.
Jeśli nazwiska pokazane na rysunku wskazują kolejność przedstawionych postaci, to pierwszym z lewej strony królowej byłby kardynał Buglione, a dwaj ostatni to Barberini. W rzeczywistości starszy i pulchny, trzeci od lewej (od strony patrzącego) uczestnik bankietu to może być ojciec Marii Kazimiery, wyświęcony na kardynała w 1695 roku i uczestniczący w konklawe z 1700 roku, które wybrało papieża Klemensa XI, czyli Giovanniego Francesco Albaniego.
Spośród ośmiu kardynałów zaproszonych na obiad z udziałem królowej jeden zmarł przed konklawe (Maidalchini), jeden został papieżem (Giovanni Francesco Albani), a wszyscy pozostali uczestniczyli w konklawe, które go wybrało. Fakt ten pomaga nam zrozumieć znaczenie obiadu w Grottaferrata, który odbył się w czasie, gdy papież Innocenty XII był już chory[6].
Autor
Jeśli chodzi o autora rysunku i jego dokładne datowanie, wciąż brak jest opracowań i pogłębionych badań. Począwszy od 1922 roku autorstwo rysunku przypisywane jest, wątpliwie i bez przekonania[7], malarzowi Pierowi Leone Ghezziemu (1674-1755), który miał wtedy zapewne 25 lat. Portret nie wydaje się odpowiadać stylowi Ghezziego i nie pojawia się w zbiorach jego prac[8], choć znane są jego rysunki i karykatury Polaków rezydujących w Rzymie[9]. Około 1735 r. wykonał on portret królowej Marii Klementyny Sobieskiej Stuart, przechowywany w Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Rysunek zdaje się odzwierciedlać ucztę prawie tak, jakby to była fotografia, a ponadto towarzyszą mu nazwiska przedstawionych gości, gestykulujących kardynałów, których ruchy mają wywołać wrażenie ożywionej rozmowy. Zważywszy te cechy rysunku, można przypuszczać, że artysta, który go wykonał (Ghezzi lub inny) faktycznie wziął udział w obiedzie, aby udokumentować to ważne wydarzenie.
Datowanie
Napis na rysunku datuje spotkanie na rok 1699, a więc kilka miesięcy po przybyciu królowej do Rzymu, co nastąpiło 23 marca 1699 roku. Niektóre opracowania sugerują, że ów obiad odbył się 3 lub 8 września 1699 r., z okazji wielkich jarmarków w Grottaferrata, ale nie ma na to dowodów[10].
Jedynym źródłem z opactwa, które wspomina o bankiecie z 1699 roku, jest rękopis ksiąg Esiti (Wyniki), tom 31, przechowywany w Biblioteca Nazionale del Monumento di Grottaferrata, gdzie na stronie zatytułowanej Esito del mese di ottobre 1699 zapisano:
“Imagini di seta
Adì 31 sabb.o vacato
et più per figure di seta della Mad.nna: date alla Maestà della Reg.a di Pollonia e ai Sig.ri Card.li
Baiocchi (stellina) trenta -----------30”[11]
Zatem ostatniego dnia października 1699 roku zapłacono 30 baiocchi za dziewięć jedwabnych wizerunków Madonny przeznaczonych dla Marii Kazimiery Sobieskiej i ośmiu kardynałów, najprawdopodobniej z okazji obiadu przedstawionego na rycinie. Dlatego obiad w Grottaferracie musiał odbyć się w październiku, ponieważ 31 dnia tego miesiąca te wizerunki są już „datowane”.
Papież Innocenty XII zmarł po długiej chorobie 27 września 1700 roku, zebrania konklawe rozpoczęto 9 października, a zakończono 23 listopada 1700 roku wyborem Klemensa XI Albaniego. Jednak różne frakcje związane z wyborem papieża zaczęły działać co najmniej od listopada 1699 roku (jeśli nie wcześniej), kiedy to choroba papieża była już widoczna. Maria Kazimiera (związana z wieloma rzymskimi rodzinami szlacheckimi, której ojciec-kardynał miał ponadto zapewniony jeden głos w konklawe) została natychmiast wciągnięta w grę różnych stronnictw zabiegających o wybór następnego papieża, o czym informuje Raport zachowany w Bibliotece Watykańskiej:
„Jak tylko zawiadomienie o chorobie papieskiej dotarło do Frascati i Albano na początku listopada, kardynał Ottoboni natychmiast opuścił swoje opactwo i udał się na negocjacje z królową, która wezwała na pomoc opata Scarlattiego. Jako przyjaciel kardynała Carlo Barberiniego sugerował J.E. aby udać się do Subiaco lub Grottaferrata, niedaleko od wyżej wymienionego miejsca, po czym był tak zadowolony z pierwszego spotkania, że wrócił z kardynałem Albano i po nocy przez cztery godziny siedzieli razem z królową, która brała udział w słynnym obiedzie tegoż Barberiniego w Grottaferrata, z ośmioma innymi kardynałami, zacieśniono politykę nie nienaruszalnej unii, którą królowa miała następnie realizować po swoim powrocie do Rzymu”[12].
Obiad w Grottaferracie w 1699 roku z owdowiałą królową Marią Kazimierą Sobieską i ośmioma kardynałami, określanymi jako sławni, a przez to publicznie znani, mógł zostać uwieczniony piórkiem nieznanego artysty, prawdopodobnie kojarzonego z kardynałem Carlo Barberinim.
Spotkanie, które zgodnie z rejestrem wydatków Grottaferrata miało miejsce w październiku 1699 roku, było więc pierwszym z serii porozumień między różnymi rzymskimi frakcjami szlacheckimi, w związku z rychłą sukcesją po Innocentym XII, które doprowadziły do wyboru na tron pontyfikalny Klemensa XII Albani, również obecnego wówczas przy stole w opactwie Grottaferrata.
Bibliografia
Malinowska 1975
I. Malinowska, La Regina Maria Casimira Sobieska al ricevimento di Grottaferrata, 1696, w: Polonia 1975, s. 213.
Pietrzak 2022
J. Pietrzak, Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska w życiu publicznym Wiecznego Miasta w świetle awizów i gazet drukowanych, w: Klio, t. 64 (4), 2022, ss. 31-61.
Platania 2011
G. Platania, Polonia e Curia Romana Corrispondenza tra Giovanni III Sobieski, re di Polonia con Carlo Barberini protettore del regno (1681-1696), Viterbo 2011.
Platania 2016
G. Platania, Corrispondenza di Maria Kazimiera Sobieska regina di Polonia, con Carlo Barberini protettore del regno (1681-1699) e il soggiorno romano di una famiglia polacca in esilio, Viterbo 2016.
Polonia 1975
Polonia: arte e cultura dal Medioevo all’Illuminismo (katalog wystawy, Rzym, Palazzo Venezia, 23 maja-22 lipca 1975), Firenze 1975, ss. 181-182.
[1] Platania 2011.
[2] Platania 2016
[3] Biblioteca Nazionale Centrale di Roma, Avvisi Marescotti, vol. IV, sygn. 790, Roma, 25 X 1704, k. 376v. Pietrzak 2022, s. 53.
[4] Malinowska 1975; Platania 2016, s. 163-167.
[5] Data urodzenia jest niepewna, ale epigraf na jego pomniku nagrobnym w Rzymie, w kościele San Luigi dei Francesi, który mówi, że zmarł w wieku 105 lat, jest autentyczny. (https://catalogo.beniculturali.it/detail/HistoricOrArtisticProperty/1200705395-1)
[6] Platania 2016, s. 164.
[7] S. Kampo, I Castelli romani. Grottaferrata e il Monte Cavo, Bergamo, bez daty, ok. 1922, ss. 38-39; I. Malinowska, 206. La Regina Maria Casimira Sobieska al ricevimento di Grottaferrata, 1696, w: Polonia 1975, s. 213.
[8] Przykłady można zobaczyć w M.C. Dorati Da Empoli, Pier Leone Ghezzi. Un protagonista del Settecento romano, Roma 2008.
[9] G. Rostirolla, Il 'Mondo novo' musicale di Pier Leone Ghezzi (Roma, Accademia Nazionale di Santa Cecilia), Milano 2001.
[10] Przykłady w M. Petta, Le fiere di Grottaferrata, Grottaferrata 1992.
[11] Podziękowania dla Lorelli Masciangioli z Biblioteca Nazionale del Monumento di Grottaferrata za wskazanie właściwego tomu Esiti.
[12] „Appena giunto l’avviso in Frascati, et in Albano nel principio di Novembre dell’infermità Pontificia, che subito il Sig. Card. Ottoboni si partì dalla sua Badia et andò a negoziare con la Regina, che chiamò in aiuto l’abate Scarlatti, questo come amico, e provisionato ab antiquo dal Card. Carlo Barberino stimolò S.E. di portarsi a Subiaco ò Grottaferrata non molto lontano dal predetto Luogo, come seguì, con tale soddisfazione per lo primo incontro, che ci tornò anco la seconda con il Card. Albano e dopo una notte per quattro hore stiedero assieme dalla Regina, la quale andata al famoso pranzo del d.tto Barberini a Grottaferrata, con altri otto cardinali, maggiormente si strinsero le politiche per una unione inviolabile, che la Regina ne avrebbe poi disposto nel suo ritorno a Roma”. Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. Lat., 13078 185 v.: Relazione di quanto si è negoziato in questa longa e pericolosa infermità di papa Innocenzo XII; Platania 2016, ss. 165-166.