Konserwacja Odtworzenie XIX-wiecznej technologii Chausseestaub na przykładzie rzeźy orła z Wilanowa
W ogrodach i parkach królewskiej rezydencji w Wilanowie od połowy XIX w. eksponowana jest kolekcja rzeźb i elementów architektonicznych, której wspólnym punktem odniesienia są miejsce wytworzenia tych obiektów oraz technologia i technika ich wykonania. Chodzi o zespół obiektów wykonanych z ceramiki w Fabryce Wyrobów Ceramicznych założonej przez Ernsta Marcha w Charlottenburgu (Thonwaarenfabrik von Ernst March Söhne). Obecny stan kolekcji, w świetle historycznej dokumentacji, wykazuje liczne braki: zarówno zniszczenie lub zaginięcie całych obiektów, jak i ich części. Kierując się zasadami etyki i dobrej praktyki konserwatorskiej, a także pojmowania ochrony dziedzictwa kulturowego również jako utrzymania znajomości dawnych rzemiosł i technologii, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie uznało za właściwy cel odtworzenie utraconych obiektów lub ich partii w technice, w jakiej były wykonane oryginalnie. W tym celu podjęte zostały wspólne wysiłki Muzeum i Instytutu Ceramiki i Materiałów Budowlanych w Warszawie zmierzające do odtworzenia procesu technologicznego, w efekcie którego powstała odmiana ceramiki nazwana przez jej twórcę Ernsta Marcha Chaussée Staub. W 2010 r. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego po rozpatrzeniu wniosku ICiMB przyznał fundusze i podniósł projekt do rangi projektu rozwojowego. Kanwą projektu stały się losy rzeźby przedstawiającej orła, umieszczonej w Parku Północnym na kanelowanej kolumnie z korynckim kapitelem.
Początki wilanowskiej kolekcji ogrodowych rzeźb terakotowych są precyzyjnie zidentyfikowane przez kilka rachunków i datowanych relacji. Pierwszy z nich brzmi in extenso:
Charlottenburg
Den 17ten April 1858
Rechnung
Fur Herrn Grafen von Potocki… in Warschau von Ernst March’s Thonwaaren – Fabrik
1 figura Victorii ze swobodnemi skrzydłami i ramieniem
1 orzeł
1 słup koryntski
2 wazy maurytańskie
2 wazy z girlandami i ptakami
2 wazy z koszami wiszącymi w postaci chłopców „Knabensenkeln”
Choć rachunek jest wystawiony z datą 17 kwietnia 1858 r., w książce „Wilanów. Album widoków i pamiątek” H. Skimborowicza i W. Gersona z 1877 r. jest zapis brzmiący:
Hr. August Potocki w 1856 r. postawił kolumnę z massy zwanej CHAUSSEE-STAUB. Sprowadzono ją umyślnie z Berlina.
Nie jest znana relacja opisująca przyczyny zainteresowania Augusta Potockiego właśnie tym źródłem. Nie można pominąć faktu, że wytwórnia Ernsta Marcha należała do pionierów masowej produkcji dekoracji i stosowała nowoczesne metody zdobywania rynku poprzez rozprowadzanie katalogów i list cenowych oferowanych przez siebie wyrobów, pozostawiając przy tym potencjalnym klientom możliwość pewnego wpływu na formę i treść ostatecznego produktu. Istnieje jednak szkic autorstwa Henryka Marconiego, datowany na 1857 r., przedstawiający wizję monumentalnych (nigdy niezrealizowanych) schodów prowadzących ze szczytu skarpy na osi Oranżerii na taras dolny (zalewowy). Centralnym elementem dekoracyjnym tego założenia architektonicznego jest kolumna z kapitelem korynckim, z osadzoną na nim rzeźbą przedstawiającą orła. Z drugiej strony, rachunek za ten element, wystawiony przez wytwórnię E. Marcha w 1858 r. zawiera również inne pozycje, wśród nich Victorię do dziś górującą nad Ogrodem Różanym po przeciwnej stronie pałacu.
Po wpisie w albumie Skimborowicza i Gersona następuje przerwa w przekazach na temat kolumny z orłem, aż do momentu pojawienia się w ogrodach wilanowskich aparatów fotograficznych, które zarejestrowały kilka jej ujęć.
Na skutek uszkodzeń odniesionych w latach okupacji 1940-1945 rzeźba zachowała się jedynie w postaci destruktu przedstawiającego sobą pozbawiony głowy, skrzydeł i łap korpus orła. W latach 1965-2014 r. była zastąpiona na kolumnie wykonaną na podstawie fotografii archiwalnych impresją z żywicy epoksydowej.
Podczas przeprowadzonej w Niemczech w 2006 r. i poprzedzającej uruchomienie projektu kwerendy archiwalnej zostały w Ofen- und Keramik Museum w Velten pod Berlinem odnalezione katalogi firmowe Thonwaarenfabrik von Ernst March Söhne, w których zamieszczono fotografię i opis obiektu odpowiadającego wilanowskiemu. Z opisu bezsprzecznie wynika, że autorem pierwowzoru był znakomity niemiecki rzeźbiarz Christian Daniel Rauch (autor również modelu Victorii).
Istotny wpływ na ostateczny rezultat projektu miało odnalezienie w 2011 r. na terenie Niemiec dwóch analogicznych obiektów. Znajdują się one w prywatnej kolekcji pana Torstena Schmidta w jego rezydencji Hohenhaus w Radebeul pod Dreznem. Dzięki udostępnieniu obiektów do celów projektu zaangażowane zespoły badawcze przez kierownictwo projektu uzyskały doskonały materiał poglądowy do prawidłowej rekonstrukcji orła wilanowskiego, zarówno w zakresie technologii i techniki, jak i formy rzeźbiarskiej. Zwieńczeniem intensywnych prac było uroczyste przekazanie przez zespół badawczy Instytutu Ceramiki i Materiałów Budowlanych repliki rzeźby C.D. Raucha wykonanej w technologii tak bliskiej oryginalnej, jak pozwala na to obecny dostęp do surowców.
Na znakomity rezultat tego interdyscyplinarnego projektu pracowało wiele wysoko wyspecjalizowanych zespołów z różnych instytucji badawczych, wyższych uczelni i przedsiębiorstw, także indywidualni badacze, o czym będą informowały oddzielne publikacje.