Rezydencjonalny charakter Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie wymaga stałej obecności zespołu wykwalifikowanych i doświadczonych konserwatorów sprawujących opiekę nad zabytkami – w pałacu, magazynach zbiorów, a także w ogrodach historycznych.
Przed konserwatorami zatrudnionymi w muzeum stawia się szczególne wymagania. Różnorodność zagadnień, z jakimi stykają się w swojej praktyce, narzuca konieczność traktowania zabytku nie jako pojedynczy, wyizolowany obiekt, ale jako element większego zespołu, na który składa się historyczna kolekcja, wystrój wnętrz pałacowych, jak również przyrodnicze otoczenie z ogrodami, małą architekturą i dekoracją rzeźbiarską. Takie podejście do zabytku wymaga stałego poszerzania wiedzy i doświadczeń z zakresu innych specjalności. Powoduje również zwiększenie wymagań w stosunku do konserwatora, który musi uczestniczyć w aranżacji przestrzeni muzealnej.
W 1960 r. powstała przy pałacu wilanowskim pierwsza pracownia konserwacji dzieł sztuki, rozpoczynając kształtowanie zorganizowanego i wpisanego w strukturę muzeum zespołu. Obecnie Dział Prewencji i Konserwacji liczy około 20 osób, stale zatrudnionych w czterech pracowniach. W zależności od potrzeb, czasowo angażowani są także inni konserwatorzy, niekiedy w liczbie porównywalnej z podstawowym składem. Pracownie obejmują swoją działalnością zabytki o różnym charakterze – obrazy, rzeźby, tkaniny, meble, ramy, obiekty rzemiosła artystycznego. Nowe wyposażenie muzeum pozwala na wykonanie badań niezbędnych do realizacji programów konserwatorskich. Jednocześnie podejmujemy współpracę z naukowcami, specjalistami w zakresie m.in. chemii, fizyki i biologii, dysponującymi wysoko wyspecjalizowanym sprzętem badawczym.
Pracownia Konserwacji Malarstwa
W 1960 r. profesor Juliusz Bursze założył pierwszą w Wilanowie pracownię konserwatorską. Bardzo szybko stała się ona jedną z najnowocześniejszych pracowni konserwatorskich w Polsce, wyposażoną w aparaturę umożliwiającą badanie obiektów w promieniach ultrafioletowych, podczerwonych, wykonanie i analizę rentgenogramów. Pracownia posiadała stół dublażowy i lampy bezcieniowe, zlecała badania mikrochemiczne warstw malarskich.
Początkowo prowadzono prace przy różnych wilanowskich muzealiach. W miarę powstawania kolejnych wyspecjalizowanych zespołów konserwatorskich działalność pracowni skupiła się na konserwacji i restauracji dzieł malarstwa na podłożach płóciennych, drewnianych i blasze, polichromii mebli, niektórych obiektów nietypowych oraz do interwencyjnych prac przy malarstwie ściennym.
Jednym z głównych zadań konserwatorów jest zapewnienie eksponatom jak najlepszych warunków przechowywania w ramach szeroko pojętej profilaktyki oraz opieka nad dziełami sztuki podczas wystaw czasowych i transportu. We współpracy z mikrobiologiem prowadzony jest monitoring warunków klimatycznych w pałacu oraz podejmowane są działania w celu ich stabilizacji.
Pracownia wyposażona jest w nowoczesny sprzęt. Konserwatorzy podnoszą swoje kwalifikacje poprzez udział w konferencjach, warsztatach oraz współpracę z polskimi i zagranicznymi placówkami badawczymi. Dzięki temu wszelkie zabiegi prowadzone są w sposób bezpieczny dla obiektów i zgodny z etyką konserwatorską. Szczegółowa analiza budowy obrazów daje możliwość poznania starych technik i technologii oraz pozwala na wybór odpowiedniego programu konserwatorskiego.
W ramach Jubileuszu 200-lecia Muzeum pracownia wspomagana przez zewnętrznych konserwatorów przeprowadziła konserwacje kilkudziesięciu obrazów z kolekcji Stanisława Kostki Potockiego.
Pracownia Konserwacji Rzeźby
Pracownia Konserwacji Rzeźby w Muzeum Pałacu w Wilanowie została utworzona w grudniu 1994 r.
Do zadań pracowni należy konserwacja kamiennych, ceramicznych, metalowych i wykonanych technikami narzutowymi rzeźb, obiektów architektonicznych, stanowiących wystrój pałacu i jego otoczenia oraz przedmiotów rzemiosła artystycznego. Zakres i charakter działalności pracowni określa różnorodność materiałów, problemów konserwatorskich i ekspozycyjnych poszczególnych obiektów.
Ze względu na fakt, że część obiektów jest eksponowana na zewnątrz, istotnym obszarem aktywności pracowni jest ciągłe monitorowanie ich stanu i profilaktyka.
Równolegle pracownia bierze czynny udział w programach badawczych, w procesie przygotowywania opinii, podejmowania decyzji oraz merytorycznego nadzoru nad niezależnymi wykonawcami prac konserwatorskich, pracującymi na zlecenie muzeum.
We współpracy z innymi pracowniami wykonywane są skomplikowane konserwacje obiektów muzealnych.
Pracownia Konserwacji Tkanin
Pracownia Konserwacji Tkanin powołana została w 1988 r. do opieki nad zbiorem tkanin z XVII – XIX w. liczącym ponad 600 obiektów sztuki tekstylnej.
W pracowni przeprowadzane są konserwacje obiektów wykonanych różnorodną techniką i z różnych surowców włókienniczych. Do zbioru należą makaty, kapy, kobierce, obicia ścienne i tapicerskie, ubiory i akcesoria do nich, a także pasmanterie – galony, frędzle, chwasty. Większość zabytków pochodzi z historycznej kolekcji Wilanowa i ma swoją udokumentowaną historię.
Poza konserwacją manualną prowadzone są badania tkanin, wykonywane na miejscu lub w laboratoriach naukowych przez specjalistów mikrobiologów i chemików. Badania i analizy poszerzają wiedzę o tekstyliach, ich budowie i technice wykonania, składzie surowcowym, pierwotnych barwach, przeobrażeniach, przyczynach degradacji.
Ważną stroną działalności konserwatorów jest profilaktyka, rozumiana jako zespół działań zmierzających do stworzenia tekstyliom jak najlepszych warunków eksponowania i przechowywania, w tym systematyczne ich czyszczenie i monitorowanie stanu zachowania.
Pracownia wyposażona jest w nowoczesne sprzęty i urządzenia konserwatorskie, dysponuje wydzielonymi stanowiskami przeznaczonymi do przeprowadzania kolejnych etapów prac konserwatorskich: odkażania, czyszczenia tkanin, farbowania materiałów i przędzy oraz precyzyjnych prac manualnych. Przyjęte standardy i możliwości techniczne umożliwiają konserwację obiektów wielkoformatowych, o złożonej budowie, wymagających zastosowania skomplikowanych technik konserwatorskich. Przykładem takich działań jest konserwacja jedwabnej makaty aplikowanej galonami (Polska lub Francja, pocz. XVIII w.), fragmentu namiotu wschodniego (XVIII/XIX w.) czy haftowanego mihrabu (Turcja, XIX w.).
Pracownia Konserwacji Zabytków Drewnianych i Pozłotnictwa
Powstała z połączenia Pracowni Konserwacji Mebli i Pracowni Pozłotniczej.
Zaczątkiem Pracowni Konserwacji Mebli była powstała z inicjatywy dr. Wojciecha Fijałkowskiego, a zorganizowana przez Mariana Spychalskiego w lipcu 1958 r. pracownia stolarska. Zajmowała się ona w pierwszym okresie istnienia, poza pracami stolarskimi, głównie zabezpieczaniem mebli podczas prac remontowych w pałacu. W 1960 r. stolarnia przekształciła się w Pracownię Konserwacji Mebli, która oddawała konserwowane obiekty do kolejno otwieranych sal muzeum. Wykonywała konserwacje mebli, drewnianych podobrazi i krosien malarskich, zabytkowych ram oraz rekonstrukcje ram i krosien do konserwowanych obrazów. Ponadto wykonywała prace stolarskie dla potrzeb ekspozycji. Pracownia kontynuuje taki profil działalności.
Pod opieką pracowni znajdują się zabytkowe meble z XVII – XIX wieku. Są to obiekty o wysokich walorach artystycznych, często unikatowe, o bardzo różnorodnej dekoracji powierzchni: rzeźbione, fornirowane, intarsjowane, inkrustowane, polichromowane oraz pokryte laką wschodnią i europejską, tapicerowane. Ponadto pracownia czuwa nad stanem drewnianych podobrazi, ram do obrazów i polichromowanych boazerii znajdujących się we wnętrzach pałacowych. W przypadku muzealiów o złożonej budowie niezbędna jest współpraca z pozostałymi pracowniami konserwatorskimi.
Prace konserwatorskie przy zabytkowych meblach prowadzone są przeważnie tradycyjnymi metodami, tylko w niektórych przypadkach znajdują zastosowanie nowoczesne technologie.
Do szczególnych osiągnięć pracowni należą: konserwacja podobrazia obrazu Wolfganga Krodla „Sąd Ostateczny” pochodzącego z XVI w. - wykonano parkietaż według projektu prof. Juliusza Bursze oraz ramę wzmacniającą; konserwacja drewnianej obudowy unikatowego zegara podłogowego o bardzo zniszczonej przez owady strukturze drewna; konserwacja i rekonstrukcja fragmentów zabytkowej boazerii w Garderobie Króla.
Pracownia Pozłotnicza w Muzeum Pałacu w Wilanowie powstała w 1984 r. jako jedna z niewielu profesjonalnych placówek tego rodzaju w Polsce. Wykonywane są w niej prace w zakresie konserwacji, restauracji i rekonstrukcji pozłacanych ram, mebli i sztukaterii.
Działalność pracowni obejmuje głównie prace konserwatorskie dotyczące zabytkowych obiektów znajdujących się w salach ekspozycyjnych, jak również elementów dekoracyjnych samego wystroju pałacu. Pracownia przygotowana jest do wykonywania wszystkich prac konserwatorsko-pozłotniczych na drewnie, gipsie, metalu i kamieniu w starych technikach stosowanych od stuleci. W pracowni przeprowadza się również prace przy kopiach starych ram, do rekonstrukcji których wykorzystuje również nowe materiały i technologie.
Do znaczących osiągnięć Pracowni Pozłotniczej należy konserwacja zachowanych elementów dekoracyjnych karety Jana Sobieskiego z XVII wieku, jak również rekonstrukcja jej brakujących elementów oraz pudła.