Teofila Sobieska, matka króla
Teofila Zofia z Daniłowiczów (1607–1661), córka wojewody ruskiego Jana i Zofii z Żółkiewskich, a matka przyszłego króla Jana III, urodziła się w Żurowie. Wcześnie wykazywała niepospolitą odwagę, wręcz nieustraszoność, rzadko spotykaną wówczas u płci pięknej. W wieku 17 lat, wraz z matką Zofia i babką Reginą z Herburtów, stanęła na czele służby zamkowej, ażeby odeprzeć napad Tatarów na Olesko. W maju 1627 r. poślubiła w Żółkwi owdowiałego podczaszego koronnego Jakuba Sobieskiego, wnosząc mu wszystkie majątki, należące niegdyś do Żółkiewskich, i część dóbr Daniłowiczów, jak również dwa domy w Warszawie i komplet kosztowności rodzinnych. Z mężem i całym swoim dworem rezydowała w Żółkwi, zajmując się wychowaniem dzieci; z urodzonych siedmiorga tylko synowie Marek i Jan oraz córka Katarzyna osiągnęli pełnoletność; reszta poumierała.
Znana z mocnego, wręcz męskiego charakteru, Teofila Sobieska, pełna energii i przedsiębiorczości, pomagała mężowi w zarządzaniu ogromnym majątkiem. Dwór Sobieskich w Żółkwi żył pod znakiem kultu hetmana Stanisława Żółkiewskiego, dziada Sobieskiej, a rodzinny zamek pełen był pamiątek po wielkim hetmanie. Podczas nieobecności małżonka, a potem po jego śmierci, Teofila rządziła miastem i całymi dobrami żelazną ręką. Fundowała tam klasztory i kościoły, zwłaszcza po tragicznej śmierci ukochanego, starszego syna Marka (młodszego Jana nie darzyła już taką miłością). Dbała nie tylko o finanse rodu, lecz także o jego świetność, zapobiegając w 1652 r. mezaliansowi, do którego mogło dojść za sprawą Jana, zakochanego w pięknej córce ochmistrza Pawła Orchowskiego (pannę wydano czym prędzej za odpowiedniego jej stanem szlachcica); sprzeciwiała się również związkowi młodszego syna z Marią Kazimierą d’Arquien. Apodyktyczna z natury, zabroniła córce Katarzynie, zakochanej podobno w Dymitrze Wiśniowieckim, poślubienia go, natomiast wymusiła na niej małżeństwo z księciem Zasławskim-Ostrogskim. W marcu 1653 r. kasztelanowa udała się na ponad pięcioletnią pielgrzymkę do Włoch. Zmarła w Żółkwi w 1661 r., wyrażając życzenie, aby wyprawiono jej skromny pogrzeb. Jan Sobieski, wychowywany przez babkę i nieżywiący płomiennych uczuć do rodzicielki, wyprawił matce dwa pogrzeby: pierwszy – skromny i drugi – okazały (luty 1662 r.) w kościele Dominikanów w Żółkwi. Stąd w czerwcu 1946 r. wywieziono szczątki Sobieskiej, początkowo do Lublina, a następnie do Krakowa, gdzie w 1983 r. zostały złożone w krypcie pod kaplicą Matki Boskiej Różańcowej przy kościele Św. Trójcy.
Tekst: Hanna Widacka