Rezydencje Teresy Kunegundy Sobieskiej, księżnej Elektoratu Bawarii (1676-1730), w Bawarii i Republice Weneckiej
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Rezydencje Teresy Kunegundy Sobieskiej, księżnej Elektoratu Bawarii (1676-1730), w Bawarii i Republice Weneckiej Claudia von Kruedener
teresa_kunegunda_Wil.1585.jpg

Rezydencje Teresy Kunegundy Sobieskiej, księżnej Elektoratu Bawarii, powstawały w Monachium za czasów księcia elektora Ferdynanda Marii (1651-1679), a następnie jej małżonka, księcia elektora Maksymiliana Emanuela Bawarskiego (1679-1726). Fazy ich budowy przedstawia wspólna praca na temat historii monachijskich rezydencji autorstwa Sabine Heym i Johannesa Erichsena z 2006 roku. Rozbudowa letniej rezydencji małżonka Teresy Kunegundy w Nymphenburgu i budowa Nowego Pałacu Schleißheim, realizowane za jego panowania w kilku etapach, zostały zaprezentowane przez Elmara D. Schmida. Własnym rezydencjom wiejskim księżnej, utrzymywanym przez nią niezależnie od dworu małżonka we Friedbergu i Menzing, poświęcono tomik Johannesa Erichsena i artykuł Alice Arnold-Becker. Poniższy tekst jest podsumowaniem wyników tych badań.

Fakty dotyczące miejsc, które zamieszkiwała Teresa Kunegunda, regentka Elektoratu Bawarii przebywającą na wymuszonej emigracji w weneckich pałacach i willach wiejskich (1705-1715 i 1727-1730), są w tym miejscu rekonstruowane po raz pierwszy. Podstawę badań stanowią raporty tajnej służby weneckiej, współczesna publicystyka oraz inwentarze zgromadzone w Bawarskim Głównym Archiwum Państwowym, dające szczegółowy wgląd w liczbę i wielkość rezydencji księżnej, a także w materiały, kolory i wzory wyposażenia.

Apartamenty Teresy Kunegundy w książęcej rezydencji w Monachium, do których wprowadziła się w kwietniu 1701 roku, mieściły się wokół Górnej Kaplicy Dworskiej. Zgodnie ze swoją wysoką rangą księżna miała do dyspozycji dwa przedpokoje. Usytuowana za nimi amfilada pomieszczeń, obejmująca Duży Gabinet, komnatę sypialną i dwa małe gabinety oraz galerię i bibliotekę, otaczała zachodnią część wewnętrznego ogrodu dworskiego. Wystrój Dużego Gabinetu w postaci dekoracji ściennych o tematyce morskiej i komnaty sypialnej ze zdobionymi marmurem sztukateriami gipsowymi Scaglioli powstał dzięki babce księcia Maksymiliana Emanuela, arcyksiężnej Marii Annie Austriackiej. Pokrycie wnętrza jej prywatnej kaplicy w Nowym Pałacu Schleißheim w 1725 roku sztukateriami Scaglioli z rezydencji monachijskiej, pochodzącymi częściowo jeszcze z 1629 roku, wskazuje, że Teresa Kunegunda lubiła ten rodzaj zdobnictwa. Sceniczne obramowanie przestronnej alkowy z 1664 roku w jej monachijskiej sypialni oraz freski sufitowe z alegoriami książęcych cnót i małżeńskiej miłości były realizacją koncepcji księżnej Henrietty Adelajdy Sabaudzkiej, matki Maksymiliana Emanuela.

Wybudowanie drzwi łączących galerię Teresy Kunegundy z przyległym klasztorem franciszkanek św. Jana, za zgodą papieża Klemensa XI udzieloną w styczniu 1705 roku, było jedną z nielicznych interwencji w zastany stan apartamentów.

W letniej rezydencji Nymphenburg Teresa Kunegunda dysponowała jednym z dwóch apartamentów położonych po obu stronach dwupiętrowej sali centralnej, które składały się odpowiednio z dwóch przedpokojów, komnaty sypialnej i gabinetu. Malowidła sufitowe w apartamentach księżnej pochodziły z czasów budowy pałacu z okazji narodzin Maksymiliana Emanuela. Ich przedpokoje były obite czerwonymi materiałami damasceńskimi. Malowidła krajobrazowe nad drzwiami (namalowane przez jej nadwornego malarza na emigracji, Domenicusa Nolleta) i zwieńczenie kominka w sypialni powstały za czasów Teresy Kunegundy około 1720 roku. O ile jej małżonek organizował polowania i zabawy, na potrzeby których zlecił swego czasu wykonanie w ogrodzie torów, o tyle Teresa Kunegunda najchętniej przebywała w swoich pokojach, aby czytać i medytować. W jej apartamentach w Nowym Pałacu Schleißheim urządzono również kaplicę prywatną, z marmurowymi sztukateriami, z polsko-bawarskim herbem przymierza nad drzwiami wejściowymi.

Wystrój jej wiejskiego zameczku Blutenburg w Hofmark Menzing koło Monachium, którego własność książę Maksymilian Emanuel przeniósł na nią w 1701 roku i który określała mianem La Menzingue, był utrzymany w bardzo osobistym stylu. Pomieszczenia obejmowały salę z pięcioma oknami po stronie południowej, pokój sypialny po stronie wschodniej i gabinet po stronie północnej z dwoma oknami. Pomieszczenia zdobiły haftowana sentencja z imieniem patronki księżnej, św. Teresy z Ávila, malowidło pokazujące jej rodzinę ze strony ojca w pałacu wilanowskim króla Jana III Sobieskiego oraz portrety księcia Maksymiliana Emanuela i jego rodziców. Dla jej małżonka przewidziano jedynie dwa mniejsze, skromnie umeblowane pomieszczenia.

W sali stała duża szafa gabinetowa z intarsjami z Antwerpii, niderlandzkiego miasta handlu z dalekimi krajami, wielokrotnie odwiedzanego wcześniej przez Teresę Kunegundę. Stoły i skrzynie w jej gabinecie były pokryte na sposób azjatycki: intarsjami z pozłacanej miedzi i szylkretu albo większą ilością cienkich warstw lakieru. Ze względu na to, że wysłano je z indyjskiego portu, inwentarze określają meble mianem „prac indiańskich”. Lakierowane szafy z Azji Wschodniej, uważane za symbol obycia i znajomości kultur „obojga Indii”, Azji i Ameryki, były nowością na dworach europejskich. W 1693 roku, jako jeden z pierwszych, lakierowany gabinet zakupił elektor brandenburski, Fryderyk III od niderlandzkiej Zjednoczonej Kompanii Wschodnioindyjskiej.

Uzupełnieniem umeblowania w stylu azjatyckim były obicia, portiery, zasłony okien i łóżek oraz pokrycia mebli do siedzenia z wzorzystego, falistego atłasu jedwabnego w kolorze czerwono-żółto-biało-zielonym.

Teresa Kunegunda samodzielnie utrzymywała dwór w Hofmark. Kaplica pałacowa była wyrazem jej władzy w Menzing. Księżna zajmowała się rolnictwem oraz nowoczesnymi technikami produkcji włókienniczej. Wełna pozyskiwana z jej owczych trzód dawała jej pewną niezależność ekonomiczną.

Teresa Kunegunda wykorzystywała bawarskie miasteczko graniczne Friedberg, żeby dokonać korzystnych zakupów srebra i porcelany oraz sprzedawać przedmioty ze spadku po matce, królowej Marii Kazimierze, w pobliskim mieście cesarstwa Augsburgu, czym zajmowała się od czerwca do września 1717 roku. Księżna zadecydowała o urządzeniu kaplicy w jednym z apartamentów w pałacu Friedberg. Utrzymywała dobre kontakty z książęcym biskupem Augsburga, Aleksandrem Zygmuntem von Pfalz-Neuburg, bratem swojej szwagierki Jadwigi Elżbiety Sobieskiej.

Określone ruchomości Teresy Kunegundy, charakteryzujące jej osobisty, a zarazem współczesny styl, były trwałą częścią składową jej wyposażenia. Tak na przykład gabinet z Antwerpii został zinwentaryzowany w 1710 roku, a następnie w 1730 roku wraz z intarsjowaną w „indiańskim stylu” szafą na książki. Także podczas pobytu w augsburskim hotelu pałacowym „Pod Trzema Murzynami” od sierpnia do października 1726 roku księżna otaczała się swoimi „indiańskimi” ruchomościami, oprócz których kazała zawieszać jasne albo jaskrawo wzorzyste gobeliny brokatowe, wykonane techniką cramoisy, będące rodzajem tkaniny podwójnej, z wypukłym wzorem kwiatowym na złotym tle.

Podczas emigracji Teresy Kunegundy do Republiki Weneckiej (na którą zdecydowała się w maju 1705 roku, w trakcie hiszpańskiej wojny o kolejność dziedziczenia, po wyrzuceniu z terytorium Bawarii przez cesarza Józefa I) tamtejsi dyplomaci przyznali jej status gościa. Księżna pogodziła się z podzieleniem swojej świty między różne domy, ponieważ spodziewała się szybkiego powrotu do Monachium. W czerwcu 1705 roku w liście z polskiej placówki handlowej poinformowała o tym swoje dzieci, które pozostały w mieście.

Od 1705 do 1706 roku Teresa Kunegunda zamieszkiwała dom rodziny Girolamo Albertiego, wcześniejszego sekretarza poselstwa weneckiego w Warszawie, a następnie do 1709 roku pałac Giovanni Battisty Trevano, bawarskiego agenta w Wenecji, leżący w pobliżu konwentu dominikanów św. Piotra i św. Pawła. Do swojego letniego domu z ogrodem na północnym brzegu laguny i do klasztorów jezuitów oraz sióstr służebniczek mogła docierać pieszo.

Wille na weneckim lądzie umożliwiały Teresie Kunegundzie więcej swobody. Od 1705 do 1715 roku w Cà Rossaw Zianigokoło Mirano w okolicach Mestre traktowano ją jak właścicielkę dóbr oraz panią domu. Tak na przykład w czerwcu 1714 roku księżna zorganizowała wielkie święto z okazji korzystnego dla Elektoratu Bawarii traktatu pokojowego, zawartego w Rastatt w marcu 1714 roku. Na uroczystość zleciła ustawić w ogrodzie namiot ozdobiony czerwono-zielonymi pasmami. W Villa Selvatico w Battaglii koło Padwy zorganizowała w październiku 1707 roku koncert na cześć swojej patronki, św. Teresy z Ávila. Tym obiektem, ulokowanym na wzgórzu koło Padwy, a należącym do tamtejszych władców, dysponowała w sezonie jesiennym od 1707 do 1709 roku. Rodzina Selvatico zaoferowała jej też źródła siarkowe w grotach siarkowych willi do celów leczniczych. O działalności rolniczej Teresy Kunegundy w ogrodach na wyspach laguny Murano i Giudecca wiadomości przynoszą inwentarze prowadzone od 1708 roku. Hodowla warzyw i utrzymywanie zwierząt użytkowych były środkiem zapewniającym jej pewną niezależność ekonomiczną.

W kwietniu 1709 roku księżna Teresa Kunegunda wprowadziła się do własnego pałacu koło klasztoru św. św. Piotra i Pawła. Podobnie jak wcześniej za pawilon ogrodowy płaciła czynsz niejakiemu ojcu Antoniowi Raffaelliemu. Makaty na ścianach jej apartamentu z zielonej tkaniny damasceńskiej o łącznej długości 200 łokci wskazują, że powierzchnia podłogi osiągała wymiary rzędu 45 m2. Cały budynek, przy uwzględnieniu pomieszczeń dodatkowych i schodów, musiał być znacznie większy. Zapewniał przestrzeń konieczną do założenia kaplicy dworskiej, która została wyposażona w przedmioty użyczone przez jezuitów i siostry służebniczki. Później Teresa Kunegunda wyposażyła kolejne pokoje o wielkości około 150 metrów kwadratowych w obicia brokatowe cramoisy z wzorami kwiatowymi na złotym tle.

Ponieważ księżna Teresa Kunegunda nie mogła zebrać środków na prywatny teatr przy rezydencji, rozszerzyła swoje życie dworskie na sferę publiczną weneckich parafii. Od 1709 roku nie tylko wynajmowała loże w teatrach parafii S. Casimir, S. Luca, S. Angelo, S. Samuelei, a od 1710 roku w najbardziej prestiżowym teatrze S. Giovanni Gresostomo, lecz także opłacała gondole dowożące ją do nich.

Już jako wdowa księżna Teresa Kunegunda zarządziła jesienią 1726 roku przetransportowanie swoich ruchomości do wdowiej siedziby w Wenecji, do której wprowadziła się w 1727 roku. Siedzibą tą był pałac prokuratora S. Marco‚ Álvise Pisaniego w parafii S. Simeon Grande. Inwentarz z marca 1730 roku wymienia apartament w kolorze złotym, obity niebieskim aksamitem, z jednym uroczystym łożem. Z wymiarów materiałów zastosowanych na makaty wynika, że łączna powierzchnia wnętrza osiągała około 300 m2. Pokój audiencyjny i kaplica prywatna księżnej mogły pomieścić po dwanaście osób. Dzięki podobnym udogodnieniom Teresa Kunegunda mogła gościć w stosownych pomieszczeniach swojego syna Klemensa Augusta, arcybiskupa i księcia Kolonii, podczas jego wizyt zimą 1728 roku.

W poszukiwaniu spokoju i samotności, wdowa korzystała z mniejszego domu koło kościoła San Nicolò di Tolentino, który pozostawał w posiadaniu armeńskiej rodziny Suriani. Na ciepłe miesiące lata utrzymywała też dom koło kościoła S. Gerolamo w północno-wschodniej części miasta z rozległymi ogrodami dla bogatych rodzin weneckich. Kolejny mniejszy dom znajdował się obok Teatru Giustiniana, koło S. Moisé, niedaleko pałacu dożów. Dekoracja jej skromnie urządzonej willi wiejskiej na weneckim lądzie koło Treviso, z elementami kolumnowymi i figuracyjnymi makatami w kolorze czerwonym i złotym, charakteryzowała się elegancją stylu regencji.

Teren wokół kościoła S. Simeon Grande został w 1849 roku zniszczony przez bombardowanie austriackie i znacznie zmieniony w trakcie przebudowy. Miejsce „palazzo” Teresy Kunegundy zajmuje prostu dwupiętrowy budynek. Jednak okolica jej ostatnich lat życia została uwieczniona na obrazie Canal Grande od Santa Croce do San Geremia Bernarda Bellottego, zwanego Canalettem.

W monachijskiej rezydencji Teresy Kunegundy w epoce Królestwa Bawarii (1806-1918) przedpokój przeobrażono w Srebrną Komnatę, a Duży Gabinet wykorzystywano jako gabinet rządowy. Po zniszczeniu komnat rezydencji monachijskiej w 1945 roku dwa małe gabinety odbudowano. Barokowe ozdoby kaplicy pałacowej Blutenburg w Menzing usunięto w 1856 roku na polecenie dyrektora Bawarskiego Muzeum Narodowego barona Karola Marii von Aretina. Zachował się wygląd zewnętrzny pałacu, w którym mieści się międzynarodowa biblioteka młodzieżowa. Obecnie pałac Friedberg, oddający układ komnat z czasów Teresy Kunegundy, ale ze zmienionym wystrojem wnętrz, stanowi siedzibę Muzeum w Pałacu Wittelsbachów.

Literatura:

Alice Arnold-Becker, Friedberg. Ein Schloss im Umbruch, w: „Bayernspiegel” 2007, nr 5.

Doretta Davanzo-Poli, Stefania Moronato, Le stoffe dei Veneziani, Venezia 1994.

Blutenburg. Beiträge zur Geschichte von Schloß und Hofmark Menzing, red. Johannes Erichsen, München 1983.

Les étoffes. Dictionnaire historique, red. Elisabeth Hardouin-Fugier et al., Paris 1994.

Sabine Heym, Die Münchner Residenz. Geschichte - Zerstörung - Wiederaufbau, hg. v. Kurt Faltlhauser, Bayerische Schlösserverwaltung, Ostfildern 2006.

Samuel John Klingensmith, The Utility of Splendor. Ceremony, Social Life, and Architecture at the Court of Bavaria. 1600-1800, red. Christian F. Otto, Mark Ashton, Chicago 1993.

Gli Affreschi nei palazzi e nelle Ville Venete dal ‘500 al ‘700, red. Filippo Pedrocco, Schio 2007.

Paolo Preto, I servizi segreti di Venezia, Milano 1994.

Antonio Santangelo, Tessuti d’Arte Italiani dallo XIIo allo XVIIIo secolo, Milano 1959.

Elmar D. Schmid, Schloss Schleißheim. Die barocke Residenz mit Altem Schloß und Schloß Lustheim. Bayerische Verwaltung der Staatlichen Schlösser, München 1980.

Canaletto. Bernardo Bellotto malt Europa. Ausstellungskatalog Bayerische Staatsgemäldesammlungen, red. Andreas Schumacher, München 2014.

Eleanor Selfridge-Field, The Calendar of Venetian Opera. A New Chronology of Venetian Opera and Related Genres, 1660-1760, Stanford, California 2007.

I teatri pubblici di Venezia. Secoli XVII-XVII, red. Alvise Zorzi, Venezia 1971.

Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem