Ród Czapskich herbu Leliwa w XVI–XVIII wieku
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Ród Czapskich herbu Leliwa w XVI–XVIII wieku Mikołaj Tomaszewski
leliwa.jpg

Ród Czapskich wywodził się z Prus Królewskich i pieczętował się herbem Leliwa, jednym z najbardziej popularnych znaków herbowych wśród szlachty na obszarze prowincji pruskiej. Czapscy do dzisiaj nie doczekali się jednak kompleksowego opracowania, które przybliżałoby dzieje tej bogatej rodziny, chociaż takie próby były w przeszłości podejmowane.

Według legendy ród ten wywodził się od rycerza von Huttena, który służył na dworze w Fuldzie. To właśnie od tego legendarnego żołnierza pochodzić miał także XIX-wieczny przydomek rodowy – „Hutten”. Warto jednak skupić się na udokumentowanych faktycznie protoplastach tej rodziny. Najprawdopodobniej pierwszym z rodu był Mikołaj I (Niclos von der Smollanczk), który według źródeł żył pod koniec XV wieku na obszarze Pomorza. Dopiero późniejsi jego potomkowie założyli poszczególne linie rodowe. Tak, kolejno, Marin II założył linię smętowską, Sebastian – bąkowską, a Jan – swarożyńską. Ostatnią linię – litewską – zapoczątkował Krzysztof Czapski, który udał się w drugiej połowie XVI wieku na obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego. O ile Czapscy ze Smętowa i Bąkowa odegrali ogromną rolę w dziejach politycznych prowincji pruskiej, o tyle przedstawiciele Czapskich ze Swarożyna, w porównaniu do kuzynów, już nie osiągnęli poważnej pozycji na arenie politycznej. Powodem tego stanu rzeczy było ich wyznanie – protestantyzm. Dzięki karierom wojskowym, dużej gospodarności i poparciu dworu królewskiego weszli w XVIII wieku do grona najważniejszych rodów w Prusach Królewskich. Można pokusić się nawet o stwierdzenie, że obok Przebendowskich byli największą kliką magnacką na tym obszarze.

O ich sile mogły świadczyć krzesła senatowskie, które zaczęli uzyskiwać pod koniec XVII wieku. Linia bąkowska mogła pochwalić się jedenastoma senatorami, a smętowska zaledwie dwoma (Walenty Aleksander i Michał Czapscy). Dwór Augusta II doskonale zdawał sobie sprawę z siły politycznej rodu, zwłaszcza na polu sejmikowym w Prusach, dlatego też starał się kolejnymi nadaniami zjednywać przychylność kolejnych przedstawicieli tej rodziny. Jednak po śmierci Augusta II doszło do swego rodzaju rozłamu. W walce o koronę wielu Czapskich zdecydowanie poparło Fryderyka Augusta II. Na czele tej grupy stanął Jan Ansgary Czapski, późniejszy podskarbi wielki koronny. Drugi obóz, popierający Stanisława Leszczyńskiego, reprezentowany był przez Piotra Jana, wojewodę pomorskiego, i jego syna Tomasza, starostę knyszyńskiego. To właśnie ten ostatni cieszył się złą sławą awanturnika i sadysty. Słynął zresztą z tego, że skłóconą z nim szlachtę zamykał w beczkach. 

Czapscy niemal przez cały okres XVIII wieku mieli swoich reprezentantów w senacie, co dawało im znaczący wpływ na politykę wewnętrzną w kraju. Często wiązali się przez małżeństwa z potężniejszymi od siebie rodami. Do tego elitarnego grona zaliczyć należy Radziwiłłów, Potockich i Małachowskich. Chociaż, aby nie rozdrabniać majątku, czasem zawierali też małżeństwa wewnątrz własnej rodziny, a miało to miejsce czterokrotnie. Przykładem służy nam wspomniany chwilę wcześniej Tomasz, który ożenił się z Marią Czapską, córką Jana Ansgarego. W parze z pozycją polityczną szły nadania majątkowe. Członkowie rodu dzierżawili m.in. wiele starostw, wznosili pałace, jak również dbali o fundacje sakralne. Nie tylko Prusy Królewskie były w obrębie ich oddziaływania polityczno-ekonomicznego, ale także inne rejony kraju. Dla przykładu, Michał Czapski, wojewoda malborski, pod koniec swojego życia nabył od Lubomirskich Koniecpol w Małopolsce. Z kolei Tomasz Czapski był w posiadaniu starostwa knyszyńskiego na Podlasiu, jednego z najbardziej dochodowych starostw na terenie Korony.

Czapscy bronili tzw. indygenatu pruskiego, czyli przywileju Prus Królewskich wyznaczającego na urzędy tylko i wyłącznie obywateli z tego obszaru. W 1758 roku, kiedy to na urząd wojewody pomorskiego został mianowany Paweł Mostowski, Czapscy rozpoczęli prawdziwą wojnę polityczną przeciw tej nominacji,  ponieważ Mostowski nie wywodził się z Prus. Jego największym wrogiem okazał się Michał Czapski, wojewoda malborski, który – popierany zarówno przez większość rodziny, jak i inne rody pruskie, na czele z Goltzami – toczył z niechcianym wojewodą wojnę na polu sejmikowym.

Wielu spośród Czapskich otrzymywało nie tylko urzędy czy ziemie, ale także odznaczenia. Przykładowo Jan Ansgary czy Piotr Jan Czapscy mogli się pochwalić Orderem Orła Białego. O ile August II tego pierwszego odznaczył za wierność i wsparcie, o tyle drugi z nich po prostu kupił sobie odznaczenie. Było to możliwe dzięki poparciu Aleksandra Józefa Sułkowskiego, pierwszego ministra króla. Nie wiadomo do końca, ile wojewoda pomorski miał za to zapłacić Sułkowskiemu, ale musiała to być duża suma, ponieważ po śmierci Piotra Jana jego żona Konstancja domagała się, nieskutecznie, przyznania orderu Tomaszowi Czapskiemu. Kawalerem tego orderu był także Franciszek Stanisław Kostka, ostatni wojewoda chełmiński. Natomiast Orderem Świętego Stanisława został odznaczony w 1766 roku Antoni Czapski, podkomorzy chełmiński.

Czapscy często udawali się w podróże zagraniczne. Kierunkiem ich wypraw była oczywiście Europa Zachodnia, a w szczególności Francja. To właśnie do tego kraju udał się Tomasz Czapski w 1734 roku i to tam przystąpił do jednej z paryskich lóż masońskich. Jego brat – Paweł Tadeusz – zanim odwiedził stolicę Francji, przebywał w Anglii, gdzie amatorsko zajmował się malarstwem. Również Michał Czapski zatrzymał się w tym kraju, co więcej przystąpił on do szkoły kadetów Leszczyńskiego. Podobną drogę wybrał Józef Czapski. Na zachodzie przebywał także Jan Ansgary, który jako stronnik saski niezwykle często odwiedzał  dwór w Dreźnie. O jego pozycji świadczy fakt, że został mianowany do podróży po Europie Zachodniej wraz młodym Fryderykiem Augustem II, późniejszym królem Polski.

Najlepszy okres dla rodziny Czapskich zakończył się wraz z nadejściem rozbiorów. Wtedy stracili oni majątki oraz urzędy. Jednak znajdą się przypadki błyskotliwych karier osiąganych pod panowaniem zaborców. O bogatej historii tej rodziny świadczą chociażby zbiory zgromadzone w Muzeum Czapskich w Krakowie.

Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem