• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

Orientalizacja smaku artystycznego w czasach Jana III (artykuł, „Studia Wilanowskie”)

Studia Wilanowskie, 1977 r. T. II W drugiej połowie XVII w. obserwujemy w Polsce najsilniejsze oddziaływanie sztuki muzułmańskiej w …

Stroje wilanowskich włościan (artykuł, Silva Rerum)

Strój zwany obecnie wilanowskim był charakterystyczny dla mikroregionu nadwiślańskiego, czyli Urzecza, a nie wyłącznie dla okolic Wilanowa. Na przyjęcie takiego stwierdzenia pozwala analiza źródeł pisanych i ikonograficznych, zachowanych elementów ubioru oraz przeprowadzonych badań terenowych nad strukturą społeczną i kulturową regionu. Na …

Relacje polsko-tureckie: wprowadzenie (Silva Rerum)

Relacje polsko-tureckie nie ograniczają się tylko do starć militarnych, ale są wielowiekową historią stosunków dyplomatycznych i wymiany …

Kultura sarmacka (Silva Rerum)

Sarmatyzm to formacja kulturowa przeważającej części szlachty, niezwykle bogata i oryginalna, stanowiąca o wyjątkowości Rzeczypospolitej Obojga …

Kontusz i frak. Komediowe potyczki w czasach stanisławowskich (artykuł, Silva Rerum)

W „Monitorze” – pierwszym czasopiśmie, wydawanym w Polsce w latach 1765–1785 – znajdujemy wypowiedzi nakazujące ostrożność w chodzeniu na komedie, a nawet zakazy odwiedzania teatru przez żony i córki: „Mają przestrzegać rodzicie i mężowie, żeby ich żony, córki nie uczęszczały …

Rozrywki „wielkiego warszawskiego świata” pod koniec XVIII wieku: przejażdżki po Warszawie (artykuł, Silva Rerum)

Modę na przejażdżki w Warszawie lekkim, otwartym, wysoko zawieszonym powozem, zwanym kabrioletem, wprowadził w Warszawie książę Józef Poniatowski. Dlatego „wielki warszawski świat” zażywał przejażdżek specjalnymi powozami w cztery, a nawet osiem koni. W powozach siedziały zwykle trzy osoby, które zażywały …

Rozrywki „wielkiego warszawskiego świata” pod koniec XVIII wieku: taniec, muzyka, gra (artykuł, Silva Rerum)

Do najbardziej ulubionych rozrywek towarzystwa warszawskiego należały muzyka, taniec oraz gra, jakie umilały otwarte obiady, przyjęcia, bale czy maskarady. Według pamiętnikarza Fryderyka Schulza (1762–1798), niemieckiego literata i profesora historii w Mitawie, który w latach 90. XVIII w. przebywał w Warszawie, …

Francuska elegantka czy pragmatyczna Sarmatka? O wzorcach kobiet w literaturze XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Hubert Vautrin podczas swojego pobytu w Polsce pod koniec XVIII w. zauważył, że w Warszawie: „Kobiet w stroju cudzoziemskim jest znacznie więcej niż mężczyzn i tak samo jak Francuzki, są one niewolnicami mody. Zaledwie w Paryżu powstaje nowy strój, rodzi …

Obyczaje „wielkiego warszawskiego świata" widziane oczami cudzoziemca pod koniec XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Świat wielkich salonów warszawskich był pod koniec XVIII w. wzorem do naśladowania w kwestii obyczajów, zwyczajów, a przede wszystkim mody. Owo naśladownictwo, zwłaszcza ze strony bogatego mieszczaństwa czy ubogiej szlachty, to przejaw próby pretendowania do wyższego stanu społecznego, chęć podniesienia …

Reduty, pikniki, hece – rozrywki „warszawskiego świata” w XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Reduty (bale maskowe) to zabawa zimowa zaczynająca się w początkach grudnia i trwająca aż do postu, następnie kontynuowana do Zielonych Świątek. Odbywały się one raz w tygodniu w dwóch miejscach w Warszawie: w salach za teatrem oraz w pałacu Radziwiłłowskim …

Symbolika stroju w pamiętnikarstwie XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Osiemnastowieczny konflikt między „frakowymi” a „kontuszowymi” to przejaw nie tylko mody, ale przede wszystkim kwestii rodzimości i obcości, tradycji i nowości, czy wreszcie odrębności i uniformizmu. W obliczu utraty suwerenności kraju powrót do „kontusza” światłych elit stał się nie tylko …

Kawaler modny czy symplak? Komediowe potyczki w czasach stanisławowskich (artykuł, Silva Rerum)

Komedie konwiktowe, czyli przeznaczone na użytek szkolnych przedstawień, pełne są bezmyślnych kawalerów modnych, karykaturalnie powielających francuskie wzorce, udających wyedukowanych za granicą kosmopolitów. Ubrani według mody paryskiej we fraki, „włosy i chustki perfumami zaprawują”, „kapeluszek mały pod pachą noszą”, „czytają książki …

Fircyk czy sarmata? Kogo kochały Polki w XVIII w.? (artykuł, Silva Rerum)

Jędrzej Kitowicz, znawca obyczaju czasów saskich pisał: „Jeżeli do damy zebrało się dwóch konkurentów równej fortuny i talentów, a było w mocy damy obierać sobie męża, bez wątpienia obrała sobie Niemca, a Polaka odprawiła. Jeżeli rodzicy lub opiekuni obierali pannie …

„Peruka w rury” czy „podgolona czupryna” u prawdziwego patrioty pod koniec XVIII wieku? (artykuł, Silva Rerum)

W Zagadkach Sejmu Czteroletniego odnajdujemy ślady dyskusji politycznej podjętej przez stronnictwo patriotyczne, które na Sejm Czteroletni przebrało się po sarmacku. W tym czasie oświecony polityk wyróżniał się kontuszem i karabelą u boku, wąsami i podgoloną czupryną, fraczek europejskiego szlachcica został …

„Wąs sumiasty” czy ogolona „gęba wódkami zlana”? O wzorcu cnotliwego męża pod koniec XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Ozdobo twarzy, wąsy pokrętne! – zwracał się w apostrofie poeta Franciszek Dionizy Kniaźnin, który jako patriota uważał, że prawdziwy Polak powinien nosić się po sarmacku, czyli być ubranym w kontusz i nie zapominać o podgolonej czuprynie, a przede wszystkim, wielkich …

Kaftan (hilab) (artykuł, Silva Rerum)

Tak zwany kaftan, czyli poprawnie: hilab, to ceremonialna szata turecka, o prostym kroju, przypominającym żupan – długa do ziemi, z szerokimi rękawami. Najczęściej wykonywana z drogocennych tkanin, lamowana futrem i wyszywana złotą nicią. Istniało wiele rodzajów kaftanów, każdy – stosowny do …

"Najlepszy zegar apetyt" – o porach posiłków w dawnej Europie (artykuł, Silva Rerum)

"Zwyczaj dawny jest już aby dwie godzinie przed południem był obiad, a wieczerza w ośmi godzinach po obiedzie" pisał na początku XVI wieku sławny polski medyk Sebastian Petrycy. Prawie pół wieku później Stanisław Kazimierz Herka, znany również jako Hercius, podaje …

Stroje staropolskich podróżników (artykuł, Silva Rerum)

Staropolska korespondencja, spisy podróżnych rachunków oraz nakreślane jeszcze przed podróżą instrukcje i wskazówki dla podróżnych pozwalają na zarysowanie wielu interesujących aspektów XVII-wiecznych podróży, również odnoszących się do strojów podróżników przemierzających ówczesną Europę. W spisywanych przed zagraniczną podróżą edukacyjną instrukcjach zawierano szczegółowe …

Świat Orientu w sarmackiej wyobraźni (artykuł, Silva Rerum)

Od czasu odkryć geograficznych w XV i XVI w. zaczęto powoli – najpierw w krajach zachodniej Europy, a pod koniec XVI stulecia także w Polsce – oswajać się z faktem, że obok dotychczas znanych części świata Europy, Azji i Afryki …

Ubiór warszawskich dzieci i młodzieży w XVIII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Przez szereg lat ubiór dzieci i młodzieży niewiele różnił się od stroju dorosłych. Zasadnicza zmiana nastąpiła w latach 70. XVIII wieku. Wtedy moda angielska uprościła ubiór i stworzyła odrębne stroje dla dzieci. Pojawiły się proste, trzyczęściowe garnitury męskie, a chłopcy …

Przedmurze chrześcijaństwa od podszewki (artykuł, Silva Rerum)

Podczas bitwy pod Wiedniem w 1683 r. różnice w wyglądzie pomiędzy rycerzami polskimi a tureckimi były niemal niezauważalne. Podobieństwo to spowodowały silne wpływy sztuki wschodniej, które korzeniami sięgały XV w. Wtedy zaczęły docierać do Rzeczypospolitej karawany kupców ze Wschodu, które …

Perły królowej Barbary Radziwiłłówny (artykuł, Silva Rerum)

Do dnia dzisiejszego zachowało się bardzo mało pamiątek po ukochanej małżonce Zygmunta Augusta, królowej Barbarze Radziwiłłównie (1520 lub 1523 – 1551). Przed 1939 r. istniały jeszcze klejnoty (trzy złote pierścienie) oraz insygnia pogrzebowe (korona, berło i jabłko insygnialne ze srebra …

Moda, polityka i patriotyzm (artykuł, Silva Rerum)

W czasach stanisławowskich mamy do czynienia z ciekawym zjawiskiem krótkotrwałego odrodzenia popularności mody narodowej. Jego apogeum przypadło na pierwsze lata sejmu czteroletniego. Strój narodowy stał się znakiem rozpoznawczym antykrólewskiej i antyrosyjskiej opozycji. Książę Adam Kazimierz Czartoryski został właściwie zmuszony przez …

Niefortunny kreator mody: wojewoda smoleński Piotr Sapieha (artykuł, Silva Rerum)

Nie wiedzieli panowie, jak się mieli różnić od szlachty; jakąkolwiek oni modę wymyślili, wnet ją widzieli na szlachcie [...]Piotr Sapieha, wojewoda smoleński, którego ta emulacja najbardziej mierziła, medytując, jak by się wystroić tak, żeby go żaden z szlachty nie naśladował, …

Mundury wojewódzkie (artykuł, Silva Rerum)

Ustawami z 1776 i 1780 roku sejm Rzeczypospolitej wprowadził tzw. mundury wojewódzkie – noszone przez szlachtę uniformy w kolorach wybranych przez poszczególne województwa. Wprowadzony odgórnie ubiór odegrał ważną rolę nie tylko w rozwoju stroju narodowego, ale i przyczynił się do …

Staropolska chciwość (artykuł, Silva Rerum)

Postrzeganie chciwości i związanego z nią zła w dużej mierze zależało od przedmiotu pożądania. W zależności od tego, co było obiektem namiętności, kształtowała się moralna ocena pragnienia posiadania czegoś i wynikających stąd działań. Jak w swych kazaniach z lat siedemdziesiątych …

Odzież szlachty małopolskiej w XVII w. (artykuł, Silva Rerum)

Odzież w ciągu wieków stale ulegała panującym trendom. W Polsce tempo ich rozpowszechnienia było jednak różne. W okresie od XVI do XVIII w. ubiór zmieniał się w zakresie formy, kroju, detali. W XVII stuleciu ostatecznie ustalił się narodowy strój polski …

O ozdobach złotniczych staropolskiego stroju męskiego (artykuł, Silva Rerum)

„na wielką paradę […] przypinają […] kamień drogi świecący albo sygnet brylantowy….” W dawnej Rzeczypospolitej kontusz był ubiorem wszystkich warstw szlacheckich i części mieszczaństwa. O tym jednak, że inaczej wyglądał w nim ubogi szlachcic, a inaczej bogaty magnat, nie trzeba nikogo …

Dworska moda kobieca za czasów królowej Marii Kazimiery (artykuł, Silva Rerum)

Moda dworska w Polsce w XVII w. pozostawała, zwłaszcza w przypadku ubiorów kobiecych, pod przemożnym – docierającym nad Wisłę – wpływem z Paryża i Wersalu. Francuska moda kobieca oczywiście zmieniała się z latami, ale jedynie w szczegółach. Do lat 60. …

Moda i polityka: ruch egzekucyjny (artykuł, Silva Rerum)

Po wielu latach zatargów z izbą poselską Zygmunt August zdecydował się zmienić swą politykę. Wykorzystywanie poparcia senatu i magnatów długo przez całe lata pozwalało królowi ignorować żądania zmian i reform związanych z hasłem egzekucji dóbr i praw. Tymczasem napięta sytuacja …

Moda i polityka: początki sejmu polskiego (artykuł, Silva Rerum)

Znany drzeworyt zamieszczony w 1506 roku w Statucie Łaskiego przedstawia króla Aleksandra Jagiellończyka wśród posłów i senatorów. Otaczający władcę dygnitarze ubrani są w długie, powłóczyste i kolorowe szaty. Starannie ufryzowane długie włosy senatorów wskazują, iż mamy do czynienia z wyrafinowaną …

Mikołaja Reja kłopoty z modą (artykuł, Silva Rerum)

Mikołaj Rej, słusznie zwany ojcem literatury polskiej, z dumą oznajmił światu, „iż Polacy nie gęsi, iż swój język mają”. Patriotyzm pana Reja dotyczył zresztą w wielu innych sfer życia. Poeta z zapałem występował także przeciw obcym wpływom w dziedzinie mody, …

Kasztelana wileńskiego konfekcyjne ekstrawagancje (artykuł, Silva Rerum)

Na swoim drugim ślubie (1617 r.) książę Janusz Radziwiłł (1579-1620) wystąpił w stroju polskim. Nieprzypadkowo jednak na medalu autorstwa Christiana Malera lub Daniela Kellerthalera wybitym z tej okazji widzimy go w obfitej kryzie i „alamodowej” bródce. Kasztelan wileński okazjonalnie zakładał …

Libertas Sarmatiae, a Pani Moda (artykuł, Silva Rerum)

Wciąż poddawana tendencjom odśrodkowym i do pewnego stopnia impregnowana na procesy standaryzacyjne moda w epoce nowożytnej była przedmiotem zagorzałych kampanii przeciwko zbytkowi, instrumentem ostentacji, współzawodnictwa, bieżącej walki politycznej (zob. wojna 30-letnia, rewolucja angielska). 11 lutego 1623 r. król Hiszpanii Filip …

Miłosne klejnoty (artykuł, Silva Rerum)

Szmaragdowo-brylantowy pierścień z motywem serca przesłała Maria Kazimiera mężowi pod Wiedeń. Rejestry klejnotów Zygmunta III wymieniają m.in. pierścionek ze szmaragdowym sercem trzymanym przez dwie dłonie oraz inny, z diamentowym odpowiednikiem przeszytym strzałą. Wisior w kształcie serca zdobi pierś królowej Anny …

Moda alla polacca w XVII-wiecznej Europie (artykuł, Silva Rerum)

Preferujący modę zachodnią polscy Wazowie najczęściej wykorzystywali strój rodzimy jako przebranie: element kamuflażu konwencji incognito albo instrument propagandy politycznej, często używany jedynie w sferze ikonograficznej (czy np. w zakresie strojów członków poselstw dyplomatycznych). Przykładowo w 1593 r. Zygmunt III przywitał …

Nowożytne perypetie peruki (cz. 1) (artykuł, Silva Rerum)

„Niejednego dziś widziałeś starcem, jutro ujrzysz młodzieńcem, gdy włoży perukę i ogoli się” – zdumiewał się Łukasz Opaliński. „Przyszedłszy na pałac do komnat królewskich, rzadko już kiedy można było staroświecką czuprynę polską widzieć, tylko głowy jako pudła fryzowane, że aż …

Nowożytne perypetie peruki (cz. 2) (artykuł, Silva Rerum)

Wacław Potocki z przekąsem portretował współczesnego sobie galanta: „Z pudrowanej peruki sową z dupla patrzy,/ pyszny, że po francusku i chodzi, i szwatrzy”. Prymas Mikołaj Prażmowski w 1670 wprost żądał aby król Michał „habit francuski i perukę zrzucił”. Od ok. 1640 …

Tout à la Negligence. O nowożytnych związkach mody i sztuki (artykuł, Silva Rerum)

Fundamentalnym wyzwaniem człowieka szlachetnego była w czasach nowożytnych „bezwysiłkowość”. Tzw. sprezzatura dyktowała jak należy jeździć na koniu, wypowiadać się aby maskować zabiegi retoryczne, czy gestykulować zgodnie z wymogami wystudiowanej nonszalancji (mouvementé negligence). Ociężałe i flegmatyczne pozy modeli na portretach, nawiązujące …

„Wiszą u zadu jako wory”: Pludry (artykuł, Silva Rerum)

W XVII-wiecznej Rzeczypospolitej nic bardziej nie zasługiwało na miano symbolu mody cudzoziemskiej, jak hiszpańskie spodnie. Nie tylko Marcin Bielski uskarżał się na owe „pludry opuchłe, pończoszki, mostardy”, które „niedawno to tu przyniósł włoski naród hardy”. „W pludry się ubieramy, żebyśmy …

Znaki Zodiaku na twarzy? (artykuł, Silva Rerum)

W styczniu 1662 roku Maria Kazimiera Zamoyska pisała do Jana Sobieskiego: „Od czasu, jakeśmy się rozstali, chodzę zaniedbana, nieuczesana, bez wstążek i bez muszki; nie dbam o to, żeby się podobać komukolwiek”. W tym samym niemal czasie Wacław Potocki wyszydzał …

Podwiązki Alamoda (artykuł, Silva Rerum)

Ofelia z przerażeniem wspomina spotkanie z „obłąkanym” Hamletem, chodzącym bez kapelusza, w rozpiętym kabacie i w opadłych pończochach (II.1). Wyliczając atrybuty melancholijnego kochanka przełomu XVI i XVII wieku Rosalinda w Jak wam się podoba Szekspira nie zapomina o „pończochach bez …

Portret psa króla Władysława (artykuł, Silva Rerum)

Pewnego razu Władysław IV zlecił swemu nadwornemu malarzowi wykonanie portretu ulubionego psa, brytana o imieniu Szwan, którego „zawsze przy sobie w pokoju miewał”. Co ciekawe, w Bibliotece Jagiellońskiej odnaleźć możemy nawet epitafium poświęcone królewskiemu ulubieńcowi (rkps 116, k. 167 v). …

Puntały i inne mirabilia mody (artykuł, Silva Rerum)

2 lutego 1607 r., w trakcie uroczystości wręczenia królowej Konstancji Złotej Róży przez wysłannika papieża, zarówno król Zygmunt III jak i królewicz Władysław wystąpili publicznie w strojach niemal całkowicie pokrytych kamieniami szlachetnymi! W epoce nowożytnej klejnoty nie były wyłącznie atrybutem …

Rolka Sztokholmska: rewia mody rodzimej A.D. 1605 (artykuł, Silva Rerum)

Na obrazie przedstawiającym schematycznie krakowski ślub per procura Maryny Mniszchówny z Dymitrem Samozwańcem (Muzeum Historyczne w Moskwie, nr inw. 8403/JI-3470) konstatujemy swoisty sojusz mody zachodniej z rodzimą. Analogiczny fenomen percypujemy na Rolce Sztokholmskiej zwanej „rulonem polskim” lub „rolką wazowską”. Mimo …

Rolka Sztokholmska: rewia mody zachodniej A.D. 1605 (artykuł, Silva Rerum)

Na słynnej Rolce Sztokholmskiej oprócz mężczyzn ubranych w rozmaite wersje ubioru określanego przez Zbigniewa Bocheńskiego jako „z węgierska polski”, nie sposób nie zauważyć osób odzianych zgodnie z wymogami ceremonialnej wersji mody hiszpańskiej, najczęściej w florenckich i mediolańskich atłasach, mediolańskich brokatach, …

Strój żałobny Alamoda (artykuł, Silva Rerum)

Zgodnie ze średniowieczną jeszcze tradycją królowie francuscy na czas żałoby przywdziewali szaty fioletowo-purpurowe. Na pogrzebie Zygmunta III Wazy i Konstancji Austriaczki za trumnami podążał fraucymer dworski w tzw. niemieckiej żałobie: „w białych płótnach aż do ziemi”. Dworki infantki Anny Wazówny …

Glossarium: gorset (artykuł, Silva Rerum)

gorset – element ubioru damskiego, rzadziej męskiego, szczególnie popularny w XVIII i XIX stuleciu, służył do podkreślenia linii talii i usztywnienia korpusu. Odpowiadało to estetyce i modzie tej epoki, ale gorsety często były przyczyną deformacji figury i dolegliwości …

Glossarium: kontusz (artykuł, Silva Rerum)

kontusz – jeden z najbardziej charakterystycznych elementów stroju polskiego szlachcica; rodzaj szaty wierzchniej z charakterystycznymi, rozciętymi od pach do łokci rękawami. Te tzw. „wyloty” luźno zwisały bądź były zarzucane do tyłu. Pod kontuszem szlachcic nosił żupan, a całość przepasywał pasem. Sprawdź …

Glossarium: pas słucki (artykuł, Silva Rerum)

pas słucki – ozdobny element polskiego stroju szlacheckiego, zwany inaczej pasem kontuszowym (noszony do kontusza). Szeroki na ok. 40 cm, miał za to od 3 do 4,5 metrów długości. Szlachcic kilkakrotnie owijał się pasem, którego końcówkę elegancko zatykał, by się …