• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

Hobby króla Jego Mości (artykuł, Silva Rerum)

Jednym z hobby króla Stanisława Augusta Poniatowskiego było zbieranie map. Jego zainteresowanie dziedziną kartografii nie ograniczało się tylko do gromadzenia gotowych prac. Król pragnął także przeprowadzić pomiary kraju i sporządzić atlas całej Polski, który składałby się z map poszczególnych województw. …

Jak powstała pierwsza publiczna biblioteka narodowa w Europie (artykuł, Silva Rerum)

Pierwsza publiczna biblioteka narodowa w Europie powstała w 1747 roku. Była dziełem braci Załuskich – biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja oraz biskupa krakowskiego Andrzeja Stanisława. Po edukacji w kraju chłopcy wyjechali w podróż po Austrii, Niemczech, Holandii, Włoszech, Francji. Następne lata …

Akademia Zamojska i jej pierwsi profesorowie (artykuł, Silva Rerum)

W 1593 roku kanclerz Jan Zamoyski postanowił założyć w Zamościu szkołę mającą kształcić młodzież szlachecką i przygotowywać ją do pełnienia funkcji publicznych w państwie. W tym przedsięwzięciu głównym współpracownikiem Zamoyskiego był Szymon Szymonowic, wybitny polski poeta, któremu powierzono dobór kadry …

Adam Naruszewicz (1733–1796) (artykuł, Silva Rerum)

Mój Naruchu – tak zwracał się Stanisław August Poniatowski do Adama Naruszewicza (1733–1796). Ten konfidencjonalny ton zdradzał dużą zażyłość pomiędzy królem a jego poddanym. A poddany był osobą wyjątkową. Pisarz, literat, nauczyciel i historyk, a przede wszystkim – jeden z …

„Obiecują, to czego nie spełniają”. Nauki hermetyczne w Europie i Polsce od XV do XVIII w. (artykuł, Silva Rerum)

Nauki tajemne, czyli hermetyczne były w średniowieczu utożsamiane z alchemią i astrologią. Burzliwy rozwój takich nauk, i im pokrewnych, jak chemia czy matematyka, przypadł na okres Odrodzenia. Alchemia była samoistną nauką, ale miała także wypełniać służebne zadania wobec medycyny. Ucieleśnieniem …

Stanisław Niewieski, profesor Akademii Zamojskiej (artykuł, Silva Rerum)

Profesor Stanisław Niewieski urodził się w połowie XVII wieku w Wielkopolsce, studiował w Krakowie, a swoją karierę związał z Akademią Zamojską. Specjalizował się matematyce i naukach przyrodniczych, ale w Akademii Zamojskiej pełnił również funkcje dziekana wydziału filozoficznego. Przede wszystkim jednak …

„Merkuriusz Polski” z 1661 roku pierwsze polskie czasopismo (artykuł, Silva Rerum)

„Merkuriusz Polski”, pierwsze polskie czasopismo, ukazywało się od 3 stycznia do 22 lipca 1661 roku. Pomysł jego wydawania narodził się na dworze króla Jana Kazimierza i jego żony Ludwiki Marii Gonzagi. Potop szwedzki ukazał słabości polskiego ustroju. W czasie nadchodzących …

Ostatni alchemik króla Jegomości (artykuł, Silva Rerum)

Król Stanisław August Poniatowski marzył o podniesieniu gospodarczym i politycznym Rzeczpospolitej. W tym celu zajmował się również górnictwem i hutnictwem, a nawet alchemią. W maju 1779 roku do króla dotarły propozycje syna znanego austriackiego generała i inżyniera Ferdynanda Ludwika Herrscha. …

Kochański Adam Adamandus herbu Lubicz (artykuł, Silva Rerum)

Kochański Adam Adamandus herbu Lubicz (1631-1700), jezuita, konstruktor machin i zegarów, matematyk. W 1652 r. wstąpił do zakonu jezuitów w Wilnie, następnie (w wyniku konfliktów z przełożonymi) wielokrotnie zmieniał miejsca pobytu, przebywając w Würzburgu, Moguncji, Bamberdze, Florencji, Pradze, Ołomuńcu i …

Heweliusz Jan (artykuł, Silva Rerum)

Heweliusz Jan (1611-1687), astronom. Urodzony w gdańskiej rodzinie Hewelke, kształcił się w Gdańskim Gimnazjum Akademickim, gdzie mistrzem jego został Peter Krüger, potem zaczął studia w Lejdzie, lecz wkrótce je porzucił i ruszył na wędrówkę po Europie (Anglia, Francja, Niemcy) w …

Zwierciadło Twardowskiego w Węgrowie (artykuł, Silva Rerum)

W zakrystii kościoła farnego w Węgrowie na zachodnim kraju Podlasia znajduje się jedyny autentyczny zabytek, związany z magiem Twardowskim, postacią bynajmniej nie legendarną. Jest to okazałe metalowe zwierciadło o wymiarach, jak ustalił w 1958 r. Tadeusz Przypkowski, 560 x 465 …

Biblioteka Wilanowska (artykuł, Silva Rerum)

Adam hrabia Branicki, właściciel Wilanowa, aktem notarialnym, spisanym w Warszawie 15 kwietnia 1932 r., ofiarował „Państwu Polskiemu do dyspozycji Pana Prezydenta Rzeczypospolitej” Bibliotekę Wilanowską z cennymi drukami, zwłaszcza z XVIII wieku, i wspaniałym zbiorem rycin i rysunków. Dokument wymieniał ok. …

Jan Heweliusz w hołdzie Janowi III Sobieskiemu (artykuł, Silva Rerum)

Ostatnie dzieło Jana Heweliusza Prodromus astronomiae cum catalogo fixarum et Firmamentum Sobiescianum sive Uranographia... ukazało się w Gdańsku w 1690 r., już po śmierci słynnego astronoma, wydane przez wdowę Elżbietę Heweliuszową i dedykowane królowi Janowi III Sobieskiemu. W dedykacji dziękowała …

Astronom gdański Jan Heweliusz (artykuł, Silva Rerum)

Skala zainteresowań Jana Heweliusza (1611–1687), wywodzącego się z gdańskiej rodziny Hewelke (Hovelke, Höfelke), była zaiste imponująca. Syn miejscowego piwowara i sam piwowar, a zarazem gdański patrycjusz i rajca, starannie wykształcony prawnik na uniwersytecie lejdejskim, zajmował się trochę handlem, a trochę …

XVII-wieczne rękopiśmienne mapy Prus Samuela Suchodolskiego (artykuł, Silva Rerum)

Dorobek Samuela Suchodolskiego, inżyniera wojskowego polskiego pochodzenia działającego w XVII i XVIII wieku w Brandenburgii i Prusach Wschodnich jest iście imponujący. Ten niezwykle pracowity i płodny geometra i kartograf wykonał około 300 prac, z których większość stanowią mapy. Niestety nie …

Plany kopalni i miasta Wieliczki Marcina Germana i Wilhelma Hondiusa z 1645 roku (artykuł, Silva Rerum)

W 1620 roku żupnik wielicki Adam Górski sprowadził do Polski szwedzkiego „geometrę” Marcina Germana. Jego zadaniem było wykonanie pomiarów oraz sporządzenie planów podziemnych wyrobisk kopalni soli w Wieliczce. Prace pomiarowe oraz kreślenie planów w skali 1:1 266 German ukończył w …

Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Wilhelma de Beauplana (artykuł, Silva Rerum)

Wilhelm Le Vasseur de Beauplan (ok. 1600 – 1673), francuski inżynier i kartograf wojskowy, potomek szlacheckiej rodziny hugenockiej, zasłynął głównie jako autor dzieła Description d’ Ukranie, qui sont plusieurs provinces du Royaume de Pologne, wydawanego parokrotnie w XVII stuleciu, w …

Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Samuela ze Skrzypny Twardowskiego (artykuł, Silva Rerum)

W polskiej historiografii XVII stulecia poczesne miejsce zajmuje poemat biograficzny pt. Władysław IV król polski i szwedzki, napisany trzynastozgłoskowcem przez Samuela Twardowskiego i wydany w Lesznie w 1649 r. u Daniela Vettera. Autor dzieła, wywodzący się z niezamożnej szlachty Samuel Twardowski …

Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Breynego (artykuł, Silva Rerum)

Ziemiańskie upodobania Jana III Sobieskiego znalazły odbicie w gromadzonej przezeń, dość różnorodnej, literaturze z tego zakresu. Z dziedziny botaniki figurowało w bibliotece królewskiej dzieło autorstwa Jakuba Breynego, Exoticarum aliarumque minus cognitarum plantarum centuria prima, wydane w Gdańsku w 1678 r., …

Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Ricauta (artykuł, Silva Rerum)

W bibliotece królewskiej, wśród ok. 30 tytułów dzieł o tematyce wschodniej, znajdowało się 10 publikacji poświęconych dziejom i sprawom Turcji. Jak dalece siedemnastowieczni Polacy byli zainteresowani tym groźnym przeciwnikiem, świadczy – dokonane za panowania Jana III Sobieskiego – rodzime tłumaczenie …

Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Pastoriusa (artykuł, Silva Rerum)

Z ogromnego dorobku pisarskiego (373 pozycje) Joachima Pastoriusa ab Hirtenberg herbu własnego (1611 – 1681), historiografa, lekarza królewskiego, pedagoga i poety, wybija się na czoło dzieło Florus Polonus, stanowiące de facto przystępnie opracowany podręcznik dziejów Polski. Był on niezwykle wówczas …

Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Dorohostajskiego (artykuł, Silva Rerum)

Krzysztof Mikołaj Dorohostajski herbu Leliwa, o przydomku Monwid (1562 – 1615), marszałek wielki litewski, pan na Dorohostajach na Wołyniu oraz Oszmianie Murowanej w województwie wileńskim, zaprzyjaźniony z Radziwiłłami, był postacią znaną, zarówno na królewskim dworze, jak i wśród braci szlachty. …

Biblioteka Jana III Sobieskiego: dzieło Rousseau de La Valette (artykuł, Silva Rerum)

W księgozbiorze królewskim nie mogło zabraknąć pierwszej „biografii” Jana Kazimierza Wazy, skreślonej piórem Francuza skrywającego się pod inicjałami D. L. V. R. Chodzi oczywiście o dzieło pt. Casimir Roy de Pologne, wydane w Paryżu u Claude’a Barbin w 1679 r. …

Adam Adamandy Kochański, nadworny matematyk Jana III Sobieskiego (artykuł, Silva Rerum)

Wszechstronne zainteresowania jezuity Adama Adamandego Kochańskiego herbu Lubicz (1631–1700) zdecydowanie przekraczały swym zasięgiem ramy, w jakich zamykała się ówczesna wiedza w zakresie nauk ścisłych w Polsce. Kochański był przede wszystkim matematykiem, a także fizykiem i konstruktorem machin i zegarów, a …

Staropolscy pedagodzy o wychowaniu dzieci (artykuł, Silva Rerum)

Wychowanie dzieci było bardzo ważnym elementem życia nie tylko rodzinnego, ale też społecznego. Od tego przecież zależało, jakim obywatelem stawał się młody człowiek. Dlatego też problematyka wychowania była często podejmowana przez pedagogów i moralizatorów. Andrzej Frycz Modrzewski w swoim dziele …

Wokół biblioteki. Wilanów czasu rozbiorów (artykuł, Silva Rerum)

Pałac w Wilanowie postrzegany jako perła polskiego baroku niewielu kojarzy się z ważnym polskim ośrodkiem naukowym okresu zaborów. Swą renomę Wilanów zawdzięcza namiętnej pasji zbierackiej kolejnych właścicieli i ich planom udostępniania swych zbiorów. Pierwszym wilanowskim kolekcjonerem był oczywiście Jan Sobieski. Niestety, …

Nieodrobione lekcje Jakuba Sobieskiego (artykuł, Silva Rerum)

Pewnego pięknego wiosennego dnia dwudziestoletni student Jakub Sobieski udał się na paryskie przedmieście by zobaczyć łuki triumfalne wystawione z okazji koronacji królowej Marii Medycejskiej. Ojciec przyszłego króla Polski był wzorowym studentem. W Paryżu przebywał już trzy lata, pilnie przy tym …

Kto portretował astronoma? (artykuł, Silva Rerum)

Dwa – niemal jednakowe – portrety Jana Heweliusza (1611-1687) wiszą w należnych wielkiemu astronomowi przybytkach nauki: w Bibliotece PAN w Gdańsku, z datą 1677 roku (podarowany w 1681 r. gdańskiej Bibliotece Miejskiej przez burgrabiego i burmistrza Gabriela Krumhausera, przyjaciela astronoma) …

Kto się pomylił? Albo nawet kłamał? (artykuł, Silva Rerum)

Pomiędzy gdańskim astronomem Jana Heweliuszem a sekretarzem królowej Ludwiki Marii panem Pierre Des Noyers kursowały listy, co jest zrozumiałe wobec zainteresowania warszawskiego dworu działalnością sławnego uczonego. Królowa zlecała Heweliuszowi naprawy zegarów, a odnośne polecenia wykonywał właśnie Des Noyers. Para królewska …

Mapa „do Grabowa służąca” (artykuł, Silva Rerum)

Luźna, rękopiśmienna mapa anonimowego autora z taką adnotacją umieszczoną na stronie odwrotnej przechowywana jest w zbiorach Muzeum w Kwidzyniu. Jest to interesujący przykład staropolskiej kartografii granicznej i majątkowej, istotny dla badań nad historią Pomorza. Mapa przedstawia obszar około 13,5 km …

„Chrzeszcz” (artykuł, Silva Rerum)

W trakcie pobytu w Rzeczypospolitej Bernard O’Connor poświęcił sporo uwagi zawiłościom języka polskiego. Umieścił go w jednej rodzinie z językami słowiańskimi, używanymi między innymi przez Czechów, Chorwatów, Serbów i Bułgarów, podkreślając, że różnice między nimi są na tyle duże, że …

Nauka i teologia (artykuł, Silva Rerum)

Irlandzki medyk króla Jana III Sobieskiego Bernard O’Connor znajdował się pod wielkim wrażeniem powszechnej znajomości łaciny w Rzeczypospolitej, ale to był koniec jego zachwytów nad stanem edukacji. Pisząc o szkolnictwie wyższym, wymienił „dwa słynne uniwersytety” w Krakowie i Wilnie oraz …

Książka w literackiej ramie (artykuł, Silva Rerum)

Jedną z cech, które w sposób wyraźny różnią dawną książkę od nam współczesnej, jest obecność wielu utworów, które w zasadzie nie mają bezpośredniego związku z tekstem tytułowym. Właściwość ta wynika z funkcjonowania tak zwanej literackiej ramy wydawniczej. Pod pojęciem tym …

Literatura na każdą okazję (artykuł, Silva Rerum)

Bardzo istotną cechą literatury epok dawnych jest jej niezwykle częsty związek z różnymi okolicznościami politycznymi, publicznymi, militarnymi, a także prywatnymi, dotyczącymi na przykład życia jakiejś rodziny magnackiej. Tego typu twórczość nierzadko pozostawała w formie przekazywanej ustnie, którą określa się mianem …

Mikołaj Vernulaeus, niderlandzki przyjaciel przybyszów z Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Wśród wielkiej liczby korespondentów jednego z najwybitniejszych przedstawicieli późnego renesansu, Justa Lipsjusza (1547–1606), znajdowali się również mieszkańcy Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Ich kontakty z uniwersytetem w Lowanium (dziś Leuven) nie ustały po śmierci humanisty. Na pierwszą połowę XVII stulecia przypada okres …

Sarmacki horyzont (artykuł, Silva Rerum)

Mikołaj Kopernik był wprawdzie obywatelem Rzeczpospolitej, ale jego idee nie były w Polsce popularne. Sarmata żył w świecie, w którym słońce i planety obiegają ziemię, ponad nimi zaś znajduje się sfera gwiazd stałych, poruszających się wokół Ziemi po niezmiennych orbitach. …

Wilhelm le Vasseur de Beauplan – zdolny oficer (artykuł, Silva Rerum)

Trudno pojąć, dlaczego świetnie zapowiadający się oficer opuścił rodzinne strony i wyjechał na kresy ówczesnej Europy, by w regionie o niestabilnej sytuacji politycznej budować fortyfikacje, zakładać osady oraz sporządzać mapy. Decyzja ta stanie się zrozumiała wówczas, gdy prześledzimy historię XVII-wiecznej …

Kariera Wilhelma le Vasseur de Beauplana w Polsce (artykuł, Silva Rerum)

Na dwór króla Zygmunta III Wazy Wilhelm le Vasseur de Beauplan trafił w 1630 roku, tym samym, w którym zwolniony został z armii francuskiej. Nie chcąc zastanawiać się głębiej nad przyczynami wyjazdu Beauplana do Polski, jedno można stwierdzić – na …

Ukraińskie Beauplana peregrynacje (artykuł, Silva Rerum)

Okoliczności przybycia do Polski Wilhelma le Vasseur de Beauplana nie są do końca jasne. Trudno dociec, kto poinformował Beauplana o możliwości zaciągnięcia się do polskiej armii oraz kto i czy w ogóle namówił go do wyjazdu. Najprawdopodobniej Beauplan przyjechał na …

Korespondencja Władysława IV z Galileuszem (artykuł, Silva Rerum)

Galileo Galilei (1564-1642) był jednym z głównych sprawców przeistoczenia się średniowiecznej z ducha filozofii naturalnej w nowocześnie już pojmowane, oparte na empirii nauki przyrodnicze. Stworzył podwaliny dzisiejszej fizyki klasycznej, zainicjował statykę i naukę o wytrzymałości materiałów (jako pierwszy rozpatrując matematycznie …

Ustawienie Kolumny Zygmunta (artykuł, Silva Rerum)

Pod koniec pierwszego dziesięciolecia XVII wieku Zygmunt III Waza, król Polski w latach 1587-1632, polecił wykonać w kamieniołomach chęcińskich (w Czerwonej Górze, gdzie po dziś dzień wydobywa się tzw. polski marmur) kolumnę „ogromnej długości”, która, według świadectwa współczesnych, miała przewyższyć …

Most mistrza Erazma (O pierwszym warszawskim moście) (artykuł, Silva Rerum)

5 kwietnia 1573 r. otwarto w Warszawie dla publiczności pierwszy stały most przez Wisłę. Znajdował się on na przedłużeniu ulicy Mostowej, która właśnie od niego wzięła swą nazwę. Most był drewniany, oparty na kilkunastu (wg jednych źródeł – piętnastu, innych …

Polski akcent prehistorii systemu metrycznego (artykuł, Silva Rerum)

Interesującym wątkiem europejskiej rewolucji naukowej były pomysły związane z dążeniem do ustanowienia powszechnie obowiązującej jednostki miary długości. Różnorodność stosowanych lokalnie w rozmaitych krajach i regionach tradycyjnie ukształtowanych miar i wag (do tego często noszących takie same nazwy), utrudniała transakcje handlowe …

Zagraniczne studia i podróże młodych ordynatów zamojskich na przełomie XVII i XVIII w. (artykuł, Silva Rerum)

Zagraniczne studia uniwersyteckie oraz towarzyszące im podróże krajoznawcze były stałym elementem wykształcenia młodych synów magnackich w Rzeczypospolitej końca XVII w. Przedstawiciele możnego rodu Zamoyskich już od czasów kanclerza Jana systematycznie wysyłali swoich potomków na wojaże zagraniczne, celem pogłębienia wiedzy, nabycia …

Etos humanistyczny w elegii Jana Kochanowskiego do Mikołaja Firleja (artykuł, Silva Rerum)

Można na różne sposoby pytać o istotę etosu humanistycznego. Wiąże się on z określonym modelem wykształcenia, którego podstawą jest kultura umysłu oparta na gramatyce, retoryce i dialektyce. Retorykę wspiera poetyka, zaś dialektyka otwiera na filozofię moralną, zarówno w kontekście jednostki, …

Szlachetność i szlachectwo w świetle etosu humanistycznego (artykuł, Silva Rerum)

Jednym z podejmowanych w humanistycznej poezji polsko-łacińskiej zagadnień etycznych jest relacja między szlachectwem a szlachetnością. Samo herbowe szlachectwo, bez cnoty, jest jedynie pozorną wartością, a źle używana wolność szlachecka może stanowić wielkie niebezpieczeństwo. Zwracał na to uwagę już Klemens Janicjusz …

Stateczny umysł. Stoicyzm w poezji polsko-łacińskiej (artykuł, Silva Rerum)

Justus Lipsjusz, wielki autorytet w dziedzinie filozofii stoickiej we wczesnonowożytnej Europie, twierdził, że stoicyzm pozwala dostrzegać Boga w naturze. W praktycznych zastosowaniach literackich wpływ tej doktryny sprowadza się zwykle do programu etycznego, opartego na stałości ducha wobec niestałości Fortuny oraz …

Gry z Epikurem w poezji polsko-łacińskiej (artykuł, Silva Rerum)

Wpływom humanizmu należy też zawdzięczać ożywioną dyskusję z filozofią epikurejską i próby jej pogodzenia z religią chrześcijańską. Wydaje się to niemal niemożliwe, bo u poetów chrześcijańskich pojawia się nieraz dyskurs antyepikurejski, polemizujący z ideami Lukrecjusza, czyli np. z odrzuceniem obrazu …

Humanizm potrydencki a ideały etyczne w poezji polsko-łacińskiej (artykuł, Silva Rerum)

Humanizm potrydencki, czyli zespół pewnych tendencji promieniujących na literaturę, kulturę i sztukę katolicką po soborze, który obradował w Trydencie w latach 1545-1563, przyczynił się do pewnego zmodyfikowania wzorców osobowych, wiążąc je ściślej z wiernością doktrynie katolickiej i Kościołowi. Widać tu …

Etos humanistyczny. Formy wykładu (artykuł, Silva Rerum)

Poeci polsko-łacińscy przekazywali w swej poezji nauki moralne na różne sposoby. Czynili to na przykład w formie bezpośredniego napomnienia, poetyckiego „wykładu cnoty”, wskazującego pożądany sposób życia i zachęcającego do kultywowania poszczególnych cnót. Adresatem nauki może być konkretna osoba albo jakaś …