• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

O ślepej wronie, sławnym Rzymianinie i pałacu (artykuł, Silva Rerum)

W XVII w. we Francji popularne stało się budowanie pałaców w taki sposób, że główny budynek powstawał między dziedzińcem a ogrodem. Najsłynniejszym tego typu założeniem pałacowym jest oczywiście Wersal, jednak nie należy zapominać o świetnym polskim przykładzie tej barokowej mody, …

Nautilus opata Aleksandra Kęsowskiego (artykuł, Silva Rerum)

W barokowej sztuce złotniczej obok szlachetnych metali i drogich kamieni równie wysoko ceniono naturalia – rzadkie, egzotyczne muszle, jaja, kły zwierząt, skorupy roślin, koral czy macicę perłową, które pod ręką złotników zmieniały się w bogato zdobione, reprezentacyjne naczynia. Tradycja ta …

Sarmatyzm (artykuł, Silva Rerum)

Terminem „sarmatyzm” określa się doktrynę ustrojową, ideologię polityczną, styl życia, obyczaje, światopogląd, prąd kulturowy, formację kulturową szlachty Rzeczypospolitej w XVI, a zwłaszcza w XVII w., aż do czasów konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. Coraz częściej podkreśla …

Śmierć rycerska w kulturze sarmackiej (artykuł, Silva Rerum)

Szlachta Rzeczypospolitej, choć już w XVI w. przekształciła się w stan ziemiański, zawsze określała się mianem stanu rycerskiego. Ideały rycerskie i związane z nimi zwyczaje zajmowały w kulturze sarmackiej szczególne miejsce. Chyba najwymowniejszym ich wyrazem były uroczystości pogrzebowe. Te dotyczące …

Dzieło Tacyta w interpretacji Justusa Lipsjusza (artykuł, Silva Rerum)

Gdy flamandzki humanista Justus Lipsjusz miał 27 lat, w 1574 r. w Antwerpii ukazało się jego wydanie dzieł Publiusza Korneliusza Tacyta. Edycją objęte zostały zachowane fragmenty następujących dzieł: Historiae (Dzieje), Annales (Roczniki), a także De situ, moribus ac populis Germaniae …

Justus Lipsjusz na temat pocieszenia przypisywanego Cyceronowi (artykuł, Silva Rerum)

Justus Lipsjusz, filolog klasyczny z Uniwersytetu w Lowanium, zajmował się edycjami dzieł starożytnych autorów, wydał również kilka dzieł z zakresu krytyki tekstu. Zostały one zamieszczone w tomie Iusti Lipsii Opera omnia quae ad criticam proprie spectant, postremum ab ipso aucta, …

Cnota (virtus) (artykuł, Silva Rerum)

Swoisty spis „miejsc” (loci) rozumowania o cnocie szlacheckiej przynosi nam znana pieśń Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego: Zacni sie ludzie rodzą także z zacnych; Znać w koniach sztuki ojczyste; lękliwych Mężna orlica gołębi nie rodzi, Ani mdły zając z dużych lwów pochodzi. Wszakże rozmnaża cnoty przyrodzone Ćwiczenie: czynią serce …

Dworek szlachecki (artykuł, Silva Rerum)

Dworek szlachecki to miejsce obrosłe mitami, anegdotami, kulturowym znaczeniem czym chata bogata, wszelakimi sensami ukrytymi i jawnymi, a nawet możliwymi aluzjami psychoanalitycznymi (bo piwnica, bo komin, bo poddasze). Na pewno jest to jednak miejsce zasadnicze polskiej kultury od, sądzę, wieku …

Mityczne pochodzenie rodów szlacheckich (artykuł, Silva Rerum)

.

Jakub Kazimierz Rubinkowski (1668-1749) – propagator kultu Jana III Sobieskiego (artykuł, Silva Rerum)

Jednym z czołowych propagatorów legendy i kultu Jana III Sobieskiego w XVIII w. okazał się pocztmistrz królewski, rajca i burgrabia toruński Jakub Kazimierz Rubinkowski, który równocześnie odgrywał istotną rolę w życiu polsko-katolickiego społeczeństwa toruńskiego w pierwszej połowie XVIII w. Całościowe …

Lektury królewskie – Georgiki Wergiliusza (artykuł, Silva Rerum)

Publiusz Wergiliusz Maro, jeden z najwybitniejszych poetów czasów Oktawiana Augusta, autor epopei narodowej Eneida, jest również autorem poematu dydaktycznego Georgiki, co można na język polski przetłumaczyć jako „wiersze o pracy na roli”. W czterech księgach poeta opisał heksametrem pracę na …

Dlaczego przyszły król czytał autorów greckich i rzymskich? (artykuł, Silva Rerum)

„Nauka wszędzie człowieka zdobi i na wojnie i u dworu i doma i w Rzeczypospolitej. Widzimy to, że ludzie więcej sobie ważą chudego pachołka uczonego, aniżeli pana wielkiego a błazna, co go sobie palcem ukazują”. Te słowa wyraźnie nawiązujące do …

Lektury królewskie – Metamorfozy Owidiusza (artykuł, Silva Rerum)

W Collegium Nowodworskiego, w klasie poetyki, jedną z podstawowych lektur klasycznego kanonu rzymskiego (poeci okresu augustowskiego – Wergiliusz, Horacy i Owidiusz) były Metamorfozy. Poemat napisany przez Owidiusza w XV księgach i nazwany carmen perpetuum - pieśń ciągła - opowiada znane …

Lektury królewskie – Czytanie Cycerona (artykuł, Silva Rerum)

Marek Tulliusz Cyceron (106 - 44 pne) - wybitny rzymski mówca, filozof i polityk. W młodości zdobył gruntowne wykształcenie retoryczne i filozoficzne w Rzymie i w Grecji oraz sprawował kolejne urzędy, których uwieńczeniem był konsulat w 63 roku. Podczas sprawowania …

Lektury królewskie – Eneida Wergiliusza (artykuł, Silva Rerum)

W 1640 roku bracia Jan i Marek Sobiescy rozpoczęli naukę w Collegium Nowodworskiego w Krakowie. Po zdobyciu podstaw wiedzy w domu zostali oddani do szkoły, która miała ich przygotować do studiów w Akademii Krakowskiej i do podjęcia nauki w uczelniach …

Lektury królewskie – Ab Urbe condita Liwiusza (artykuł, Silva Rerum)

Titus Livius Patavinus – historyk rzymski czasów Augusta, autor dzieła Od założenia miasta (Ab Urbe condita), w którym opowiada dzieje Rzymu od jego legendarnych początków do 9 roku n.e. Liwiusz nie zajmował się polityką, choć jako syn zamożnej rodziny obywatelskiej …

Władca polski jako spadkobierca i kontynuator rzymskich cnót obywatelskich (artykuł, Silva Rerum)

Lektury autorów starożytnych, a szczególnie rzymskich, jak to wielokrotnie podkreślał w swojej instrukcji edukacyjnej ojciec króla Jana – Jakub Sobieski, miały przede wszystkim służyć celom wychowawczym. Rzymskie wzory i wartości obywatelskie, do których tak chętnie nawiązywali Polacy szczególnie w XVI …

Szlachcic polski w antycznym umundurowaniu – uwagi do lektury Potopu (artykuł, Silva Rerum)

Przed rozpoczęciem pracy nad Trylogią Henryk Sienkiewicz w 1880 roku napisał do przyjaciela - Mścisława Godlewskiego: „język dawny polega najwięcej na toku, który ma prawie powagę łaciny, nie zaś na sadzeniu dzikimi archaizmami. (...) Żeby dobrze pisać, potrzeba znać nie …

Antyczne fundamenty polskiej demokracji (artykuł, Silva Rerum)

Rzymski republikanizm i demokracja ateńska tak głęboko wpisały się w polską tradycję kulturową, że obywatele siedemnastowiecznej Polski uważali ją za bezpośrednią spadkobierczynię republiki rzymskiej. Antyk posłużył do stworzenia jednego z największych narodowych mitów: przekonania o wyjątkowym, sarmackim pochodzeniu obywateli Rzeczypospolitej. …

Fundamenty sarmatyzmu: aurea libertas i mores maiorum (artykuł, Silva Rerum)

Panujące w ówczesnej Rzeczypospolitej przekonanie, że wolność jest największą wartością, to starożytna rzymska idea, którą przeszczepiono na grunt polski. Do jej rozpowszechnienia przyczyniła się popularność dzieła rzymskiego historyka, Tytusa Liwiusza pt. Ab urbe condita (Dzieje Rzymu od założenia miasta), o …

Kult przodków w Starożytnym Rzymie i Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Zapewne wielu rzymskich chłopców chciało naśladować walecznego Horacjusza, który w pojedynku rozstrzygającym losy wojny między Rzymianami a Sabinami pokonał trzech wrogów, dając dowody nie tylko męstwa, ale i wielkiej rozwagi. Niejeden Rzymianin chciał pobożnością przewyższyć króla Numę, niezachwianą uczciwością – …

Idea otium w Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Obraz rzymskiego otium i negotium warto zestawić z otium i negotium magnata żyjącego w siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej. Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642–1702) jest o trzynaście lat młodszy od Jana Sobieskiego (1629–1696). Bywały w świecie arystokrata, dyplomata i żołnierz, chętnie usuwa się z …

Fuit homo missus a Deo, cui nomen erat Ioannes - Był człowiek posłany przez Boga, a było mu na imię Jan (Ewangelia wg świętego Jana 1, 6) (artykuł, Silva Rerum)

Święty Jan Chrzciciel – według Ewangelii św. Mateusza i św. Łukasza pustelnik, syn Zachariasza i Elżbiety, krewny Jezusa, nieco od niego starszy – jako prorok zapowiadał nadejście Królestwa Niebieskiego i Mesjasza, nawoływał do pokuty i surowo piętnował grzechy pobratymców. Władca …

Venimus, vidimus, Deus vicit - Przybyliśmy, zobaczyliśmy, zwyciężył Bóg (artykuł, Silva Rerum)

W taki sposób Jan III miał listownie oznajmić papieżowi o swoim zwycięstwie pod Wiedniem. Jednak powiedzenie to – jak się zdaje – jest znacznie starsze od Sobieskiego. W podobny sposób cesarz Karol V (1500–1558) odniósł się do zwycięstwa w bitwie …

In hoc signo vinces – Pod tym znakiem zwyciężysz (artykuł, Silva Rerum)

Słowa te łączone są z imieniem rzymskiego cesarza Konstantyna I Wielkiego. Sam cesarz opowiadał, że zobaczył je we śnie, w noc poprzedzającą ważną dla niego bitwę. Źródła potwierdzają, że jego żołnierze ruszyli do walki, mając tarcze opatrzone niebiańskim znakiem Bożym, …

Eques Polonus sum, Latine loquor – Jestem polskim szlachcicem, mówię po łacinie (artykuł, Silva Rerum)

W XVII wieku łacina stanowiła zdaniem jednych drugi, innych – trzeci, po polskim i ruskim, język narodowy Polaków. Popularne są anegdoty o podróżujących po Polsce obcokrajowcach, którzy nawet w bardzo odległych jej zakątkach zawsze mogli porozumieć się z kimś władającym …

Polonia semper fidelis – Polska zawsze wierna (artykuł, Silva Rerum)

Polska, ukształtowana przez tradycję rzymską, a za jej pośrednictwem grecką, przez chrześcijaństwo, przez kulturę włoską, duchowo wierna cywilizacji Zachodu, stała się jej strażnikiem na Wschodzie. Jej wpływy sięgnęły krańców Wielkiego Księstwa Litewskiego, Białorusi i Ukrainy. W tym kontekście powiedzenie to …

Antemurale christianitatis – Przedmurze chrześcijaństwa (artykuł, Silva Rerum)

Przedmurzem chrześcijaństwa nazywano także Bizancjum oraz Węgry. Polskę zaczęto określać w ten sposób w XV w. Wydaje się, że polska dyplomacja posługiwała się tym pojęciem, by dowodzić, że Rzeczypospolita Obojga Narodów, broniąc swych granic przed Tatarami i Turkami, działa na …

Propugnaculum christianitatis – Osłona chrześcijaństwa (artykuł, Silva Rerum)

Łacińskie wyrażenie propugnaculum christianitatis należy wiązać z listem papieża Innocentego XI, który w 1678 r., w liście do polskiego senatu nazwał Polskę prevalidum ac illustre christianitatis Reipublicae propugnaculum – potężną i wspaniałą osłoną chrześcijańskiej …

Vir bonus, dicendi peritus – Człowiek uczciwy, doświadczony mówca (artykuł, Silva Rerum)

Rzymski polityk, mówca, pisarz i rolnik, Katon Starszy (III/II w. p.n.e.) określił w ten sposób ideał mówcy doskonałego. Formułę tę można odnaleźć w wielu rzymskich podręcznikach retoryki, sztuki dobrego i rzetelnego przemawiania. Według Isokratesa idealny mówca to doskonały literat, według Arystotelesa …

Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor – Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel (Eneida, IV 625) (artykuł, Silva Rerum)

Słowa te zaczerpnięto z czwartej księgi Eneidy Wergiliusza. Wypowiedziała je królowa Kartaginy, Dydona. Jedna z wersji legendy o niej mówi, że Dydona żyła w czasach wojny trojańskiej. Uciekinier z Ilionu, trojański królewicz, Eneasz, syn Wenus i śmiertelnika Anchizesa, najdzielniejszy po …

Aurea libertas – Złota wolność (artykuł, Silva Rerum)

Europejska i polska myśl polityczna oparta jest na greckiej i rzymskiej idei wolności. Demokracja ateńska urzeczywistniała trzy jej rodzaje: narodową, społeczną oraz indywidualną. Perykles, ojciec demokracji ateńskiej, powtarzał, że w życiu państwowym Ateńczycy kierują się zasadą wolności i równości wszystkich …

Moribus antiquis res stat Romana virisque – Rzeczpospolita rzymska wspiera się na starych obyczajach i mężach (artykuł, Silva Rerum)

Rzymski mąż stanu, mówca i pisarz, Cyceron (106–43 p.n.e.) w traktacie De republica (O państwie) umieszcza cytat zaczerpnięty z Annales (Roczników) Enniusza, ojca literatury rzymskiej (239–169 p.n.e.): Moribus antiquis res stat Romana virisque. W czasach Cycerona z tęsknotą wspominano starożytne …

Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra? – Jak długo jeszcze będziesz, Katylino, nadużywać naszej cierpliwości? (artykuł, Silva Rerum)

Słowa te to początek pierwszej mowy przeciwko Katylinie. Została ona wygłoszona przez urzędującego konsula Cycerona w 63 r. p.n.e. Lucjusz Sergiusz Katylina, zubożały rzymski arystokrata, nie zdoławszy wygrać wyborów na urząd konsula, zorganizował spisek celem przejęcia władzy. Cyceron miał być …

O tempora, o mores! – O czasy, o obyczaje! (artykuł, Silva Rerum)

Słynne słowa Cycerona pochodzą z pierwszej mowy przeciwko Katylinie, wygłoszonej przed senatem rzymskim w świątyni Jowisza na Palatynie. Przywódca spisku, Lucjusz Sergiusz Katylina, jeden z członków senatu, brał udział w tym posiedzeniu. Cyceron, oskarżając go o zdradę, ubolewa nad upadkiem …

Verbum nobile debet esse stabile – Słowo szlachcica musi być pewne (artykuł, Silva Rerum)

W piśmiennictwie dawnej Polski często powtarzał się zwrot: verbum nobile – słowo szlachcica. Żywiono przekonanie, że słowo szlachcica to święta rzecz, a jego dotrzymanie jest gwarancją rzetelności i …

Imprimatur – Można drukować (artykuł, Silva Rerum)

Imprimatur to formuła zgody na drukowanie książki o treści teologicznej udzielana wydawnictwom katolickim. Jest to zarazem stwierdzenie, że jej treść jest zgodna z doktryną Kościoła. Zgodę tę wydawały władze kościelne, a udzielał jej wikariusz generalny …

Nihil obstat – Nic nie stoi na przeszkodzie (artykuł, Silva Rerum)

Nihil obstat to formuła konieczna do udzielenia Imprimatur – zgody na drukowanie książki. Od XVI w. cenzura kościelna przed publikacją książki musiała orzekać, że nie ma przeszkód, by przystąpić do jej drukowania, ponieważ jej treść jest zgodna z doktryną …

Index librorum prohibitorum – Spis ksiąg zakazanych (artykuł, Silva Rerum)

Index librorum prohibitorum to tytuł książki wydanej z polecenia papieża Pawła IV, zawierającej tytuły książek głoszących nauki niezgodne z nauką Kościoła. Spisy takie powstawały przez bez mała 400 lat (od 1559 do 1940 r.). Papież Paweł VI zniósł ten zwyczaj …

Poeta laureatus – Poeta uwieńczony (artykuł, Silva Rerum)

Poeta laureatus szczyci się posiadaniem wieńca z wawrzynu (lauru), otrzymanym od monarchy lub papieża. Laurem wieńczono poetów w czasach starożytnych i do zwyczaju tego powrócono w okresie renesansu. Jako pierwszy w czasach nowożytnych uhonorowany został w ten sposób Petrarka. Swój Laur …

Łacina w kulturze polskiego średniowiecza (artykuł, Silva Rerum)

Państwo polskie pojawiło się na mapie chrześcijańskiej Europy po przyjęciu chrztu. Łaciński Zachód, za którego pośrednictwem ten akt się dokonał, dał Polsce swoją cywilizację i kulturę. Pierwsi Piastowie mieli świadomość, że do rodziny krajów chrześcijańskich można wejść tylko za pośrednictwem …

Czy barok był epoką panegiryków? (artykuł, Silva Rerum)

Okres w dziejach kultury zwany barokiem przyniósł na ziemiach Rzeczypospolitej Obojga Narodów bujny rozkwit literatury o charakterze pochwalnym. Utwory powstałe w jej ramach popularnie określano panegirykami. Samo zjawisko panegiryzmu, obecne również w czasach współczesnych, sięga antyku, kiedy to ustalono zasady …

Sarmaci i Opatrzność (artykuł, Silva Rerum)

Jedną z cech specyficznej kultury i mentalności szlachty z końca XVI oraz całego XVII stulecia było przekonanie o szczególnej opiece Boskiej nad Rzecząpospolitą. W opinii Sarmatów, jak nazywali siebie wówczas przedstawiciele stanu szlacheckiego, ich kraj odgrywał wyjątkową rolę na arenie …

Trwalsze niż na wosku pismo na marmorze (artykuł, Silva Rerum)

Dalej, szybciej, więcej... w naturze człowieka leży przekraczanie granic własnych możliwości, wieczne poszukiwanie nieznanego i wystawianie się na próby. Mimo że żaden z bohaterów antycznych nie dorównywał sile Herkulesa i waleczności Achillesa, to jednak starożytni zafascynowani byli też innymi postaciami: …

O urodzony Polski Herkulesie (artykuł, Silva Rerum)

W świecie mitów antycznych nie brakuje postaci, z którymi utożsamiano panujących. Ukazywanie władców jako herosów było formą gloryfikacji. Jednym z bohaterów, którego zestawiano z Janem III Sobieskim, był Herkules (grecki Herakles). Nie ma innego herosa i bohatera mitycznego, który wsławiłby …

Imiona bohatyrów głoszą (artykuł, Silva Rerum)

Pośrodku fasady ogrodowej nad wejściem do pałacu widoczne jest trofeum Herkulesa. Jest nim szeroko rozpięta lwia skóra, na której przedstawiono postać skrzydlatego Geniusza – dobrego ducha i opiekuna. Nasz wzrok ponownie przykuwają złociste puklerze. Umieszczone na wysuniętych alkierzach tarcze powiązano …

Rok i dzień klimakteryczny (artykuł, Silva Rerum)

Climakter oznaczał przełom. Tradycja grecka w okresie nowożytnym została przeniesiona także na grunt teorii politycznej a rok klimakteryczny stał się synonimem kryzysu politycznego. Nowożytni, którzy odróżniali czas polityczny od naturalnego, wskazywali go jako miarę procesów historycznych i przemian ustrojowych. Tempus …

Zażywając zabawy muzom poświęcone (artykuł, Silva Rerum)

Z fasady pałacu wilanowskiego spogląda na przybyłych wiele postaci, które – jak się zdaje – znają tajemnice zaklęte w sztukach pięknych, w muzyce i poezji. Znał je także Jan III Sobieski, który był nie tylko władcą wykształconym, lecz także estetą …

„Cnota grunt wszytkiemu” – jak rozumiano virtus (artykuł, Silva Rerum)

Wydawca polskiego tłumaczenia dialogu Justa Lipsjusza O stałości (De constantia) tak pisał w dedykacji poprzedzającej przekład: „A toć iest naywiększy dowod statecznośći każdego człowieka, trwać iednostaynie w zawziętey cnocie, a żadnym okazyom y powabom nie dać się zbić z tey …

Glossarium: spiritus movens (artykuł, Silva Rerum)

spiritus movens (łac.) – siła sprawcza, główny motor jakiejś sprawy, dusza …