• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

O ślepej wronie, sławnym Rzymianinie i pałacu (artykuł, Silva Rerum)

W XVII w. we Francji popularne stało się budowanie pałaców w taki sposób, że główny budynek powstawał między dziedzińcem a ogrodem. Najsłynniejszym tego typu założeniem pałacowym jest oczywiście Wersal, jednak nie należy zapominać o świetnym polskim przykładzie tej barokowej mody, …

Nautilus opata Aleksandra Kęsowskiego (artykuł, Silva Rerum)

W barokowej sztuce złotniczej obok szlachetnych metali i drogich kamieni równie wysoko ceniono naturalia – rzadkie, egzotyczne muszle, jaja, kły zwierząt, skorupy roślin, koral czy macicę perłową, które pod ręką złotników zmieniały się w bogato zdobione, reprezentacyjne naczynia. Tradycja ta …

Sarmatyzm (artykuł, Silva Rerum)

Terminem „sarmatyzm” określa się doktrynę ustrojową, ideologię polityczną, styl życia, obyczaje, światopogląd, prąd kulturowy, formację kulturową szlachty Rzeczypospolitej w XVI, a zwłaszcza w XVII w., aż do czasów konfederacji barskiej i pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 r. Coraz częściej podkreśla …

Śmierć rycerska w kulturze sarmackiej (artykuł, Silva Rerum)

Szlachta Rzeczypospolitej, choć już w XVI w. przekształciła się w stan ziemiański, zawsze określała się mianem stanu rycerskiego. Ideały rycerskie i związane z nimi zwyczaje zajmowały w kulturze sarmackiej szczególne miejsce. Chyba najwymowniejszym ich wyrazem były uroczystości pogrzebowe. Te dotyczące …

Dzieło Tacyta w interpretacji Justusa Lipsjusza (artykuł, Silva Rerum)

Gdy flamandzki humanista Justus Lipsjusz miał 27 lat, w 1574 r. w Antwerpii ukazało się jego wydanie dzieł Publiusza Korneliusza Tacyta. Edycją objęte zostały zachowane fragmenty następujących dzieł: Historiae (Dzieje), Annales (Roczniki), a także De situ, moribus ac populis Germaniae …

Justus Lipsjusz na temat pocieszenia przypisywanego Cyceronowi (artykuł, Silva Rerum)

Justus Lipsjusz, filolog klasyczny z Uniwersytetu w Lowanium, zajmował się edycjami dzieł starożytnych autorów, wydał również kilka dzieł z zakresu krytyki tekstu. Zostały one zamieszczone w tomie Iusti Lipsii Opera omnia quae ad criticam proprie spectant, postremum ab ipso aucta, …

Cnota (virtus) (artykuł, Silva Rerum)

Swoisty spis „miejsc” (loci) rozumowania o cnocie szlacheckiej przynosi nam znana pieśń Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego: Zacni sie ludzie rodzą także z zacnych; Znać w koniach sztuki ojczyste; lękliwych Mężna orlica gołębi nie rodzi, Ani mdły zając z dużych lwów pochodzi. Wszakże rozmnaża cnoty przyrodzone Ćwiczenie: czynią serce …

Dworek szlachecki (artykuł, Silva Rerum)

Dworek szlachecki to miejsce obrosłe mitami, anegdotami, kulturowym znaczeniem czym chata bogata, wszelakimi sensami ukrytymi i jawnymi, a nawet możliwymi aluzjami psychoanalitycznymi (bo piwnica, bo komin, bo poddasze). Na pewno jest to jednak miejsce zasadnicze polskiej kultury od, sądzę, wieku …

Mityczne pochodzenie rodów szlacheckich (artykuł, Silva Rerum)

.

Jakub Kazimierz Rubinkowski (1668-1749) – propagator kultu Jana III Sobieskiego (artykuł, Silva Rerum)

Jednym z czołowych propagatorów legendy i kultu Jana III Sobieskiego w XVIII w. okazał się pocztmistrz królewski, rajca i burgrabia toruński Jakub Kazimierz Rubinkowski, który równocześnie odgrywał istotną rolę w życiu polsko-katolickiego społeczeństwa toruńskiego w pierwszej połowie XVIII w. Całościowe …

Antyczne zaślubiny Marii Kazimiery d’Arquien z Janem Zamoyskim (artykuł, Silva Rerum)

Jednym z ważnym aspektów sarmatyzmu było odwoływanie się do tradycji antycznej i czerpanie z bogactwa kultury klasycznej. Polska szlachta powszechnie posługiwała się łaciną, znano dobrze rzymskie prawodawstwo, historię i mitologię grecką oraz rzymską, w których szukano analogii do współczesności. W …

Lektury królewskie – Eneida Wergiliusza (artykuł, Silva Rerum)

W 1640 roku bracia Jan i Marek Sobiescy rozpoczęli naukę w Collegium Nowodworskiego w Krakowie. Po zdobyciu podstaw wiedzy w domu zostali oddani do szkoły, która miała ich przygotować do studiów w Akademii Krakowskiej i do podjęcia nauki w uczelniach …

Lektury królewskie – Ab Urbe condita Liwiusza (artykuł, Silva Rerum)

Titus Livius Patavinus – historyk rzymski czasów Augusta, autor dzieła Od założenia miasta (Ab Urbe condita), w którym opowiada dzieje Rzymu od jego legendarnych początków do 9 roku n.e. Liwiusz nie zajmował się polityką, choć jako syn zamożnej rodziny obywatelskiej …

Władca polski jako spadkobierca i kontynuator rzymskich cnót obywatelskich (artykuł, Silva Rerum)

Lektury autorów starożytnych, a szczególnie rzymskich, jak to wielokrotnie podkreślał w swojej instrukcji edukacyjnej ojciec króla Jana – Jakub Sobieski, miały przede wszystkim służyć celom wychowawczym. Rzymskie wzory i wartości obywatelskie, do których tak chętnie nawiązywali Polacy szczególnie w XVI …

Szlachcic polski w antycznym umundurowaniu – uwagi do lektury Potopu (artykuł, Silva Rerum)

Przed rozpoczęciem pracy nad Trylogią Henryk Sienkiewicz w 1880 roku napisał do przyjaciela - Mścisława Godlewskiego: „język dawny polega najwięcej na toku, który ma prawie powagę łaciny, nie zaś na sadzeniu dzikimi archaizmami. (...) Żeby dobrze pisać, potrzeba znać nie …

Antyczne fundamenty polskiej demokracji (artykuł, Silva Rerum)

Rzymski republikanizm i demokracja ateńska tak głęboko wpisały się w polską tradycję kulturową, że obywatele siedemnastowiecznej Polski uważali ją za bezpośrednią spadkobierczynię republiki rzymskiej. Antyk posłużył do stworzenia jednego z największych narodowych mitów: przekonania o wyjątkowym, sarmackim pochodzeniu obywateli Rzeczypospolitej. …

Fundamenty sarmatyzmu: aurea libertas i mores maiorum (artykuł, Silva Rerum)

Panujące w ówczesnej Rzeczypospolitej przekonanie, że wolność jest największą wartością, to starożytna rzymska idea, którą przeszczepiono na grunt polski. Do jej rozpowszechnienia przyczyniła się popularność dzieła rzymskiego historyka, Tytusa Liwiusza pt. Ab urbe condita (Dzieje Rzymu od założenia miasta), o …

Kult przodków w Starożytnym Rzymie i Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Zapewne wielu rzymskich chłopców chciało naśladować walecznego Horacjusza, który w pojedynku rozstrzygającym losy wojny między Rzymianami a Sabinami pokonał trzech wrogów, dając dowody nie tylko męstwa, ale i wielkiej rozwagi. Niejeden Rzymianin chciał pobożnością przewyższyć króla Numę, niezachwianą uczciwością – …

Skąd się wzięło muzeum? (artykuł, Silva Rerum)

Wyraz muzeum miał w czasach starożytnych inne znaczenie niż dziś. Museion to przybytek Muz. Czasami w Grecji nazywano tak zarośla, w których śpiewały ptaki. Museionem mógł być także gaj lub wzgórze. Mogło nim być również stowarzyszenie kultowe ku czci dziewięciu …

Otium i negotium w starożytnym Rzymie (artykuł, Silva Rerum)

Starożytni Rzymianie mawiali: Nihil agendo homines male agere discunt. – Oddając się lenistwu, ludzie uczą się źle czynić. Dla Rzymian, potomków rolników i żołnierzy, praca (łac. labor) stanowiła wartość tak samo ważną jak pobożność (łac. pietas) lub przeznaczenie (łac. fatum): …

Popularne sposoby spędzania wolnego czasu w Starożytnym Rzymie (artykuł, Silva Rerum)

Prosty Rzymianin spędzał czas wolny na rynku miejskim (forum), w publicznych łaźniach (termach), w barach i restauracjach. Chętnie bywał w teatrze, amfiteatrze i cyrku. Oglądał mecze piłkarskie, sam chętnie uprawiał różne gry, nie unikał hazardu – potępianego i niezgodnego z …

Eques Polonus sum, Latine loquor – Jestem polskim szlachcicem, mówię po łacinie (artykuł, Silva Rerum)

W XVII wieku łacina stanowiła zdaniem jednych drugi, innych – trzeci, po polskim i ruskim, język narodowy Polaków. Popularne są anegdoty o podróżujących po Polsce obcokrajowcach, którzy nawet w bardzo odległych jej zakątkach zawsze mogli porozumieć się z kimś władającym …

Polonia semper fidelis – Polska zawsze wierna (artykuł, Silva Rerum)

Polska, ukształtowana przez tradycję rzymską, a za jej pośrednictwem grecką, przez chrześcijaństwo, przez kulturę włoską, duchowo wierna cywilizacji Zachodu, stała się jej strażnikiem na Wschodzie. Jej wpływy sięgnęły krańców Wielkiego Księstwa Litewskiego, Białorusi i Ukrainy. W tym kontekście powiedzenie to …

Antemurale christianitatis – Przedmurze chrześcijaństwa (artykuł, Silva Rerum)

Przedmurzem chrześcijaństwa nazywano także Bizancjum oraz Węgry. Polskę zaczęto określać w ten sposób w XV w. Wydaje się, że polska dyplomacja posługiwała się tym pojęciem, by dowodzić, że Rzeczypospolita Obojga Narodów, broniąc swych granic przed Tatarami i Turkami, działa na …

Propugnaculum christianitatis – Osłona chrześcijaństwa (artykuł, Silva Rerum)

Łacińskie wyrażenie propugnaculum christianitatis należy wiązać z listem papieża Innocentego XI, który w 1678 r., w liście do polskiego senatu nazwał Polskę prevalidum ac illustre christianitatis Reipublicae propugnaculum – potężną i wspaniałą osłoną chrześcijańskiej …

Vir bonus, dicendi peritus – Człowiek uczciwy, doświadczony mówca (artykuł, Silva Rerum)

Rzymski polityk, mówca, pisarz i rolnik, Katon Starszy (III/II w. p.n.e.) określił w ten sposób ideał mówcy doskonałego. Formułę tę można odnaleźć w wielu rzymskich podręcznikach retoryki, sztuki dobrego i rzetelnego przemawiania. Według Isokratesa idealny mówca to doskonały literat, według Arystotelesa …

Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor – Powstanie kiedyś z kości naszych mściciel (Eneida, IV 625) (artykuł, Silva Rerum)

Słowa te zaczerpnięto z czwartej księgi Eneidy Wergiliusza. Wypowiedziała je królowa Kartaginy, Dydona. Jedna z wersji legendy o niej mówi, że Dydona żyła w czasach wojny trojańskiej. Uciekinier z Ilionu, trojański królewicz, Eneasz, syn Wenus i śmiertelnika Anchizesa, najdzielniejszy po …

Gente Ruthenus, natione Polonus – Pochodzeniem Rusin, narodowością Polak (artykuł, Silva Rerum)

Szlachta ziem ruskich: prawosławni litewscy bojarzy lub ukraińscy kniaziowie, w dobie kontrreformacji często nawracała się na katolicyzm, co oznaczało poszerzanie się wpływów latinitas, zasięgu języka łacińskiego i kultury, której nośnikiem była łacina. Na pograniczu Polski kultura i tradycja łacińska ścierała …

Memento mori – Pamiętaj, że umrzesz (artykuł, Silva Rerum)

Jest to łacińskie przypomnienie o tym, że śmierć jest nieuniknionym kresem życia człowieka. Memento mori to pozdrowienie używane przez średniowiecznych mnichów: trapistów, kartuzów i kamedułów. Miało przypominać, że życie jest przygotowaniem do śmierci, że śmierć jest wielką sztuką. Sentencja ta …

Ars moriendi - Sztuka umierania (artykuł, Silva Rerum)

Jest to łacińskie przypomnienie o tym, że śmierć jest nieuniknionym kresem życia człowieka. Memento mori to pozdrowienie używane przez średniowiecznych mnichów: trapistów, kartuzów i kamedułów. Miało przypominać, że życie jest przygotowaniem do śmierci, że śmierć jest wielką sztuką. Sentencja ta …

Vanitas vanitatum et omnia vanitas – Marność nad marnościami i wszystko marność (artykuł, Silva Rerum)

Cytat ten został zaczerpnięty z biblijnej Księgi Koheleta. Pełne pesymizmu słowa przypadły do gustu szczególnie ludziom żyjącym w okresie baroku. Przypominały o względności i nietrwałości rzeczy i zdarzeń. Rozkosze świata marnego stały się jednym z ulubionych tematów dla poetów, takich …

Verbum nobile debet esse stabile – Słowo szlachcica musi być pewne (artykuł, Silva Rerum)

W piśmiennictwie dawnej Polski często powtarzał się zwrot: verbum nobile – słowo szlachcica. Żywiono przekonanie, że słowo szlachcica to święta rzecz, a jego dotrzymanie jest gwarancją rzetelności i …

Imprimatur – Można drukować (artykuł, Silva Rerum)

Imprimatur to formuła zgody na drukowanie książki o treści teologicznej udzielana wydawnictwom katolickim. Jest to zarazem stwierdzenie, że jej treść jest zgodna z doktryną Kościoła. Zgodę tę wydawały władze kościelne, a udzielał jej wikariusz generalny …

Nihil obstat – Nic nie stoi na przeszkodzie (artykuł, Silva Rerum)

Nihil obstat to formuła konieczna do udzielenia Imprimatur – zgody na drukowanie książki. Od XVI w. cenzura kościelna przed publikacją książki musiała orzekać, że nie ma przeszkód, by przystąpić do jej drukowania, ponieważ jej treść jest zgodna z doktryną …

Index librorum prohibitorum – Spis ksiąg zakazanych (artykuł, Silva Rerum)

Index librorum prohibitorum to tytuł książki wydanej z polecenia papieża Pawła IV, zawierającej tytuły książek głoszących nauki niezgodne z nauką Kościoła. Spisy takie powstawały przez bez mała 400 lat (od 1559 do 1940 r.). Papież Paweł VI zniósł ten zwyczaj …

Poeta laureatus – Poeta uwieńczony (artykuł, Silva Rerum)

Poeta laureatus szczyci się posiadaniem wieńca z wawrzynu (lauru), otrzymanym od monarchy lub papieża. Laurem wieńczono poetów w czasach starożytnych i do zwyczaju tego powrócono w okresie renesansu. Jako pierwszy w czasach nowożytnych uhonorowany został w ten sposób Petrarka. Swój Laur …

Łacina w kulturze polskiego średniowiecza (artykuł, Silva Rerum)

Państwo polskie pojawiło się na mapie chrześcijańskiej Europy po przyjęciu chrztu. Łaciński Zachód, za którego pośrednictwem ten akt się dokonał, dał Polsce swoją cywilizację i kulturę. Pierwsi Piastowie mieli świadomość, że do rodziny krajów chrześcijańskich można wejść tylko za pośrednictwem …

Łacina w kulturze polskiego renesansu (artykuł, Silva Rerum)

Pokolenia Polaków wykształconych w Akademii Krakowskiej oraz na uniwersytetach poza granicami kraju przyczyniły się do wspaniałego rozwoju kultury polskiej w okresie renesansu. Wincenty Kadłubek i Jan Długosz znajdą godnych siebie, w dodatku zaskakująco wszechstronnych następców. Mimo rosnącej roli polszczyzny jako …

Łacina w kulturze polskiego baroku (artykuł, Silva Rerum)

Siedemnasty wiek – wiek kontrreformacji – przebiegał w Polsce bardzo burzliwie. Zasięg i wpływ kultury łacińskiej w tym rejonie Europy rozszerzył się: wywarła ona wpływ na szerokie połacie Litwy i Ukrainy. W XVII w. zmienił się stosunek do antyku: nie …

Łacina w kulturze polskiego Oświecenia (artykuł, Silva Rerum)

Osiemnasty wiek przyniósł stopniowy upadek znaczenia łaciny w Europie, która powoli odrywała się od swych śródziemnomorskich korzeni. Oświeceniowy racjonalizm podważył wartości uniwersalne, takie jak: dobro, piękno, prawda i sacrum. W Polsce tymczasem nie słabnie zainteresowanie antykiem. Ukazują się kolejne wydania …

Łacina w kulturze polskiej w XIX i XX wieku (artykuł, Silva Rerum)

Nadzieja na zmianę takiego stanu rzeczy pojawiła się wraz z zainteresowaniem kulturą helleńską i greką na początku XIX w. Ogarnęło ono najpierw Anglię i Niemcy, a potem inne kraje, w tym Polskę. Rozpoczęły się badania nad uchodzącą za źródło poezji …

Imiona bohatyrów głoszą (artykuł, Silva Rerum)

Pośrodku fasady ogrodowej nad wejściem do pałacu widoczne jest trofeum Herkulesa. Jest nim szeroko rozpięta lwia skóra, na której przedstawiono postać skrzydlatego Geniusza – dobrego ducha i opiekuna. Nasz wzrok ponownie przykuwają złociste puklerze. Umieszczone na wysuniętych alkierzach tarcze powiązano …

Rok i dzień klimakteryczny (artykuł, Silva Rerum)

Climakter oznaczał przełom. Tradycja grecka w okresie nowożytnym została przeniesiona także na grunt teorii politycznej a rok klimakteryczny stał się synonimem kryzysu politycznego. Nowożytni, którzy odróżniali czas polityczny od naturalnego, wskazywali go jako miarę procesów historycznych i przemian ustrojowych. Tempus …

Zażywając zabawy muzom poświęcone (artykuł, Silva Rerum)

Z fasady pałacu wilanowskiego spogląda na przybyłych wiele postaci, które – jak się zdaje – znają tajemnice zaklęte w sztukach pięknych, w muzyce i poezji. Znał je także Jan III Sobieski, który był nie tylko władcą wykształconym, lecz także estetą …

„Cnota grunt wszytkiemu” – jak rozumiano virtus (artykuł, Silva Rerum)

Wydawca polskiego tłumaczenia dialogu Justa Lipsjusza O stałości (De constantia) tak pisał w dedykacji poprzedzającej przekład: „A toć iest naywiększy dowod statecznośći każdego człowieka, trwać iednostaynie w zawziętey cnocie, a żadnym okazyom y powabom nie dać się zbić z tey …

Eneasz jako wzorzec osobowy dla Sarmatów (artykuł, Silva Rerum)

Szlachta I Rzeczypospolitej powoływała się na przykład starożytnego Rzymu zarówno wtedy, gdy mowa była stricte o ustroju państwa, jak i w życiu społecznym oraz obyczajowym. Odwoływano się również, choć nieco rzadziej, do wybitnych Greków, kiedy chciano pokazać szlachetność wybitnych postaci …

Kwintylian i jego ideał wychowawczy (artykuł, Silva Rerum)

W swoim łacińskim traktacie O poezji doskonałej, czyli Wergiliusz i Homer Maciej Kazimierz Sarbiewski powołując się na Kwintyliana, nazywa go „wybitnym nauczycielem poprawnego przemawiania”. Marek Fabiusz Kwintylian, żyjący w pierwszym wieku naszej ery retor i teoretyk wychowania, z nominacji cesarza …

„Śmierć pewna, godzina niepewna” (artykuł, Silva Rerum)

Łacińska sentencja mówiąca, że „śmierć jest rzeczą pewną, a niepewna jest jej godzina” (Mors certa, hora incerta) znalazła się na zegarze ratusza w Lipsku. W tym mieście przebywał w młodości Mikołaj Sęp Szarzyński, którego twórczość przypadająca na czasy polskiego renesansu …

Sarmaci. Pytanie o rodowód (artykuł, Silva Rerum)

Historyczni Sarmaci to tajemniczy lud pochodzenia irańskiego. Niewiele o nich wiadomo: prowadzili gospodarkę pasterską, byli dobrymi myśliwymi i wojownikami, pozostawili po sobie nieco zabytków rzemiosła. Żyli nad Donem i Wołgą, po części w Azji. Ich wpływy mogły sięgać ziem polskich, …

Glossarium: spiritus movens (artykuł, Silva Rerum)

spiritus movens (łac.) – siła sprawcza, główny motor jakiejś sprawy, dusza …