• Trafność wyników
• Tytuł
• Typ zasobu
• Źródło pochodzenia
• Data

Nauka osmańska (artykuł, Silva Rerum)

Turcja osmańska była krajem muzułmańskim i fakt ten miał fundamentalne znaczenie dla rozwoju nauki. Doktryna islamu uznawała teologię za jedyną prawdziwą naukę, zaś podstawą wszelkiej wiedzy były Koran i tradycje Proroka. Skoro nauka służyła religii, to i językiem nauki był …

Plany bitwy pod Warszawą 21/31 lipca 1705 r. w zbiorach Muzeum Historycznego m.st. Warszawy (artykuł, Silva Rerum)

Bitwa stoczona pod Warszawą 21/31 lipca 1705 r. jest ciągle jednym z tych wydarzeń, o którym stołeczni historycy zapominają. A materiałów do tejże potyczki nie brakuje. Są nimi chociażby plany przedstawiające uszykowanie wojsk do bitwy. Przykład takiego źródła to plan …

Cecora – a gdzie to jest? (artykuł, Silva Rerum)

Nie ma Polaka interesującego się przeszłością, który nie znałby tej nazwy. Dwie bitwy polsko-tureckie, stoczone tu w latach 1595 i 1620, zapadły w naszą pamięć. Zwłaszcza ta druga, znaczona śmiercią Stanisława Żółkiewskiego i niewolą hetmana Stanisława Koniecpolskiego. Gdyby jednak kazano …

Wołoszczyzna i Multany, czyli o zmienności nazw ku utrapieniu historyków (artykuł, Silva Rerum)

Historycy, badający dzieje księstw naddunajskich oraz ich stosunków z Polską, a także niezawodowi miłośnicy historii, napotykają na „dzień dobry” poważną trudność, jaką jest „wielkie nazw pomieszanie”. Oto, czytając źródła – a i dawniejsze polskie opracowania, jeszcze z początków XX w. …

Umysł męski a umysł niewieści w „Kronice Polskiej” Marcina Kromera (artykuł, Silva Rerum)

„Kronika Polska” Marcina Kromera, królewskiego sekretarza, a następnie biskupa warmińskiego, wydana w języku łacińskim w 1555 roku pod tytułem „De origine et rebus gestis Polonorum[1]” pełna jest opisów krwawych starć władców, bitew i wojen, które czasem ustępują miejsca uwagom dotyczącym …

Fantom a nauka medycyny w czasach nowożytnych (artykuł, Silva Rerum)

Współcześnie uczestnicy studiów lekarskich nie wyobrażają sobie nauki anatomii, ćwiczeń w wykonywaniu zabiegów chirurgicznych czy położniczych i niesienia pierwszej pomocy bez użycia specjalnych fantomów oraz modeli medycznych, które znajdują się na salach wykładowych bodaj wszystkich uniwersytetów. Najnowocześniejsze fantomy do złudzenia …

Staropolski kult św. Józefa (artykuł, Silva Rerum)

Wydany w 1645 r. zbiór kazań autorstwa Szymona Starowolskiego Świątnica Pańska zamykająca w sobie kazania na uroczystości świąt całego roku miał służyć jako pomoc dla kaznodziejów przygotowujących homilię na uroczystość lub wspomnienie danego świętego. Na każdy dzień przeznaczono po trzy …

Dzieło Tacyta w interpretacji Justusa Lipsjusza (artykuł, Silva Rerum)

Gdy flamandzki humanista Justus Lipsjusz miał 27 lat, w 1574 r. w Antwerpii ukazało się jego wydanie dzieł Publiusza Korneliusza Tacyta. Edycją objęte zostały zachowane fragmenty następujących dzieł: Historiae (Dzieje), Annales (Roczniki), a także De situ, moribus ac populis Germaniae …

Cnota (virtus) (artykuł, Silva Rerum)

Swoisty spis „miejsc” (loci) rozumowania o cnocie szlacheckiej przynosi nam znana pieśń Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego: Zacni sie ludzie rodzą także z zacnych; Znać w koniach sztuki ojczyste; lękliwych Mężna orlica gołębi nie rodzi, Ani mdły zając z dużych lwów pochodzi. Wszakże rozmnaża cnoty przyrodzone Ćwiczenie: czynią serce …

Sąsiedzkość (artykuł, Silva Rerum)

Andrzej Zajączkowski, nieoceniony badacz kultury szlacheckiej, zanim – z przyczyn niekoniecznie od siebie zależnych – poświęcił się badaniu zupełnie innych kwestii, określił kulturę Rzeczypospolitej mianem „struktury wielkich i małych sąsiedztw”. Co kryje się za tym terminem? Namawiam do pewnego eksperymentu: wyobrażenia …

Aleksandra Potocka wizytatorką szkół i pensji żeńskich w Księstwie Warszawskim (artykuł, Silva Rerum)

Rodzina Potockich już przed czasami Księstwa Warszawskiego miała związki z działalnością edukacyjną. Wystarczy wspomnieć Ignacego Potockiego, członka Komisji Edukacji Narodowej (od 1773 r.) i Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych (od 1775 r.), którego był przewodniczącym w epoce stanisławowskiej. Kilkanaście lat później, …

Związki medycyny i astrologii w kalendarzach (artykuł, Silva Rerum)

Kalendarze zawierające prognostyki astrologiczne pojawiły się w Europie wraz z upowszechnieniem druku i stały się niezwykle popularnymi wydawnictwami. Można w nich było znaleźć informacje dotyczące przewidywania pogody, czasu puszczania krwi, stawiania baniek i inne porady medyczne i gospodarcze, a z …

XVII-wieczne podróże z książką (artykuł, Silva Rerum)

Książka była nieodłącznym towarzyszem XVII-wiecznych podróżników na szlakach ich europejskich peregrynacji. Zwiedzali oni stolice i największe miasta, korzystając z drukowanych przewodników, odwiedzali słynne drukarnie, kompletując własny księgozbiór, poznawali również najsłynniejsze biblioteki całej Europy, podziwiając zgromadzone tam kolekcje i księgozbiory. Nie …

Czas mityczny w kulturze szlacheckiej (artykuł, Silva Rerum)

W epoce nowożytnej początki dziejów większej lub mniejszej społeczności były otoczone kultem świętości, dotyczyły pewnej sfery nadzwyczajności. Tak było zarówno w tradycji chrześcijańskiej (w opisie powstania świata w Księdze Rodzaju, symbolicznym rozejściu się spod wieży Babel czy przekazaniu synom przez …

Mit lechicki (artykuł, Silva Rerum)

Już w średniowiecznych przekazach ustalono, że założycielem Polski był Lech. Od jego imienia pochodziła nazwa kraju – Lechia – i jego mieszkańców – Lechitów. W czasach wczesnonowożytnych kontynuowano opis początków państwa polskiego, zgodnie z którym Lech z bratem Czechem (czasami …

Skarbiec rozmaitych sciencyi… jako domowe kompendium wiedzy (artykuł, Silva Rerum)

Rękopiśmienne księgi szlacheckie zwane silva rerum (łac. las rzeczy) zawierały zapiski najróżniejszej treści, m.in. historycznej, politycznej, geograficznej, medycznej, zielarskiej, astrologicznej czy po prostu ciekawostki. Przechowywano w nich informacje, które otrzymano od przodków i uznano za wartościowe, godne tego, by przekazać …

Szlachecki memoriał dla wnuków Adama Jana Warakomskiego (artykuł, Silva Rerum)

Jeden z ciekawszych znanych polskim uczonym dokumentów z gatunku silva rerum pochodzi z roku 1743 – taką datę wpisał na stronie tytułowej swojej księgi starosta nowodworski Adam Jan Warakomski herbu Abdank. W dziele tym przedstawił się czytelnikowi jako młody poeta, …

Barokowe theatrum mundi w dawnej Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Topos theatrum mundi pojawiał się w kulturze i literaturze od czasów antyku. Przekonanie, iż świat jest teatrem, silnie obecne było zwłaszcza w baroku, epoce, w której uświadamiano sobie zmienność Fortuny i zmagania człowieka na scenie życia z Czasem, Vanitas i …

Siedemnastowieczni lekarze z Prus Królewskich i ich medyczne case studies (artykuł, Silva Rerum)

W 1671 roku w tekście „Rozmyślania nad powołaniem w Niemczech akademii tudzież towarzystwa rozwijającego nauki i sztuki” dwudziestopięcioletni Gottfried Wilhelm Leibniz napisał: Collegium Medicorum Naturae Curiosorum stworzono […] w tym celu, aby każdy z jego członków mógł przedstawiać i rozwijać …

Georg Seger i Barbara Urslerin, albo o tym, co wynikło ze spotkania w Kopenhadze (artykuł, Silva Rerum)

W XVII wieku powszechnie wierzono, że monstra ludzkie nie mają duszy. „Gdzie dusza rozumna urzędu swego odprawować nie może, tam nie mieszka, nie tam jej Bóg tworzy. I dlatego w tych monstrach, które przynajmniej do spraw przedniejszych ludzkich odprawowania nie …

Atlas roślin rodzimych i obcych: o antropomorficznym grzybie i bdłach polskich (artykuł, Silva Rerum)

Żyjący w XVII wieku jezuita Wojciech Tylkowski na pytanie, dlaczego po deszczu wyrastają grzyby, odpowiadał: „dżdżowa woda, która przy gromach spada, nie jest czysta i wiele z sobą mieszaniny niesie, dlatego prędko gnije, a grzyby rodzą się z rzeczy zgniłych, …

Skąd bierze się życie? Abiotyzm (artykuł, Silva Rerum)

W czasach wczesnonowożytnych wielu ludzi uważało, że robaki i owady powstają „ze zgniłości, a nie z nasienia się rodzą”. Stąd też miały one rzekomo pojawić się na świecie dopiero po pierwszym tygodniu od jego stworzenia. Zgodnie z opiniami współczesnych, pszczoły …

O psach, ciśnieniowarze i rozgotowanych kościach (artykuł, Silva Rerum)

- Czemu, gdy jeden pies szczeknie, i drudzy szczekają? - Szczekanie jest skutek cholery, a wszyscy psi są choleryczni, zaczem gdy jeden szczeknie, w drugich się cholera burzy, y do szczekania owszem, do kąsania pobudza. - pisał w Uczonych rozmowach Wojciech Tylkowski. …

Georg Seger i jego książki, czyli o lekturach siedemnastowiecznego lekarza z Prus Królewskich (artykuł, Silva Rerum)

Georg Seger (1629–1678) był jednym z najznamienitszych lekarzy siedemnastowiecznych Prus Królewskich. Urodził się w Norymberdze, ale zanim z niemowlęcia stał się dzieckiem, jego rodzice przenieśli się do Torunia. Studiował przyrodoznawstwo i medycynę w Kopenhadze u Thomasa Bartholina, w Lipsku, Wittenberdze …

Atlas roślin rodzimych i obcych: doktor de Bernitz i storczyki (artykuł, Silva Rerum)

Storczyki to współcześnie jedne z najpopularniejszych w Polsce kwiatów doniczkowych. Niemal w każdej kwiaciarni i supermarkecie można kupić ich rozmaite odmiany. Mało kto jednak wie, że orchidee upowszechniły się w Europie już w XVI wieku i od tego czasu stopniowo …

Kolekcjonerska moda na polonika z pruskiego Gdańska i Elbląga w XIX w. (artykuł, Silva Rerum)

Około połowy XIX w. świadomość gdańszczan i elblążan o przynależności ich miast do Rzeczypospolitej należała już wyłącznie do sfery odległej przeszłości. Wygasł emocjonalny stosunek do pamiątek świadczących o tych związkach, obecny jeszcze u wcześniejszej generacji mieszkańców obu portowych miast. Dokonało …

Jan Heweliusz (artykuł, Silva Rerum)

Jan Heweliusz (1611–1687), gdański astronom, był jednym z najwybitniejszych uczonych, którzy w XVII w. działali na ziemiach polskich. Cieszył się uznaniem europejskich kręgów naukowych i był doceniany przez koronowane głowy. Mimo że jego nazwisko nie łączy się z żadną przełomową …

Filozofia baroku w Rzeczypospolitej (artykuł, Silva Rerum)

Ponieważ pojęcie baroku zadomowiło się pierwotnie w historii sztuki i wtórnie w historii literatury, natomiast nie uzyskało większego uznania w historii filozofii, w niniejszym tekście mowa będzie o filozofii XVII w. W epokach poprzednich, w późnym średniowieczu i renesansie, polska kultura …

Encyklopedie i oświeceniowy system wiedzy (artykuł, Silva Rerum)

Kiedy w 1726 r. Ephraim Chambers (1680–1740) zaczął poszukiwania wydawcy swojego nowego dzieła, zapewne nie zdawał sobie sprawy z tego, jakie będą konsekwencje jego poczynań. Chambers, kształcony w młodości na kartografa, zaznajomił się z pracą Johna Harrisa, Lexicon Technicum: Or, An …

Polskie gazety rękopiśmienne XVII wieku (artykuł, Silva Rerum)

Ogólna charakterystyka powszechnie występującego zjawiska prasowego na ziemiach polskich w XVII w., jakim były gazety pisane, wymaga przede wszystkim podkreślenia ich niezwykle ważnej roli w procesach komunikacji społecznej. Gazety rękopiśmienne były szczególną odmianą prasy poprzez swój nieformalny charakter bazujący na …

Księgozbiór Jana Heweliusza jako przykład księgozbioru naukowego (artykuł, Silva Rerum)

Ciekawą grupę Heveliana, czyli pamiątek po Janie Heweliuszu (1611-1687) do dziś zachowanych w Polsce stanowią książki, które niegdyś znajdowały się w księgozbiorze uczonego. Już w 1688 roku kolekcja astronoma została sprzedana, o czym zaświadcza katalog aukcyjny wydany w Gdańsku w …

Oficyny prywatne dwóch gdańskich uczonych: Jana Heweliusza i Jakuba Breyne (artykuł, Silva Rerum)

Już w XVI wieku uczeni – przedstawiciele nauk ścisłych – świadomi, iż wyniki ich badań mogą stanowić wyzwanie dla działających drukarni, zakładali prywatne oficyny wydawnicze. Celem ich działania było wydawanie w nich tylko i wyłącznie pism właścicieli. Tego typu drukarnię …

Nowożytna teologia w poszukiwaniu wiedzy ścisłej (artykuł, Silva Rerum)

Bibliotekę króla w wilanowskim pałacu dekorują malowidła tworzące spójny program ikonograficzny: szesnaście tond z portretami najwybitniejszych postaci nauki i sztuki otacza dwa plafony ukazujące alegorie filozofii i teologii. Jedno pomieszczenie biblioteki zamyka w ten sposób w sobie symbolicznie całość wielkiego …

Sarmacki język pierwotny (artykuł, Silva Rerum)

Przez wiele stuleci europejscy myśliciele zastanawiali się nad kwestią pochodzenia języków używanych przez ludzi. Mowa, język artykułowany i możliwość komunikowania się za pomocą słów – od zarania dziejów postrzegane były jako zasadnicze cechy odróżniające ludzi od zwierząt na niekorzyść tych …

Peregrinatio academica gdańskiego przyrodoznawcy Johanna Philippa Breyne’a, cz. I: słynne kolekcje naturaliów, ogrody oraz muzea (Londyn i okolice) (artykuł, Silva Rerum)

W czasach wczesnonowożytnych kolekcje naturaliów oraz ogrody zajmowały istotne miejsce w procesie pozyskiwania i propagowania wiedzy. Z jednej strony służyły swoim właścicielom jako przestrzeń do pogłębionych studiów nad tajemnicami świata przyrody, z drugiej zaś – stawały się miejscem bezpośrednich spotkań …

Spór jezuitów i jansenistów z Port-Royal w bibliotece Jana III (artykuł, Silva Rerum)

Nowożytne biblioteki są niezwykle ciekawym źródłem informacji o tym, co czytali kiedyś ludzie, co ich interesowało i do jakich tekstów mieli dostęp. Zaskakujące jest, jak przy znacznie skromniejszych niż dziś możliwościach komunikacyjnych, udawało się w Europie nowożytnej stworzyć za pośrednictwem …

„Theatrum cometicum” Stanisława Lubienieckiego (artykuł, Silva Rerum)

Pod koniec roku 1664 na niebie pojawiła się bardzo jasna kometa. Była widoczna aż do marca następnego roku. Niedługo po niej na niebie zabłysła kolejna gwiazda z warkoczem, którą obserwowano do kwietnia 1665 roku. Wzbudziły one powszechne zainteresowanie nie tylko …

Podróż do Rzymu Jakuba Lanhausa (artykuł, Silva Rerum)

Jakub Lanhaus należał do Zakonu Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego, którego członkowie określani są w skrócie mianem bożogrobców. Sam Lanhaus jest osobą tajemniczą, bo prawie wszystko, co o nim wiadomo, pochodzi z jego dziennika podróży do Wiecznego Miasta. Z …

Ignacego Potockiego podróż edukacyjna (artykuł, Silva Rerum)

Po nauce w pijarskim Collegium Nobilium Ignacy Potocki (1750–1809), późniejszy marszałek wielki litewski, wyruszył w roku 1765 w podróż edukacyjną, która miała go przygotować do planowanej kariery kościelnej. Potocki doceniał praktykę podróżowania – wyjeżdżając na turę kawalerską, dostrzegał, że zupełnie …

Instrukcja wychowawczo-edukacyjna Andrzeja Maksymiliana Fredry (artykuł, Silva Rerum)

W staropolskiej myśli wychowawczo-edukacyjnej Andrzej Maksymilian Fredro (ok. 1620 – 1679) zajmuje miejsce szczególne. Podejmował on tematy edukacyjne, gdy nie było to modne, poza tym zajmował się nie tylko wychowaniem w kręgu rodzinnym, lecz także w wymiarze społecznym. W edukacji …

Instrukcja wychowawcza Piotra Myszkowskiego (artykuł, Silva Rerum)

W 1602 r. starosta lubelski Piotr Myszkowski napisał instrukcję dla syna, w której zawarł swoje uwagi dotyczące wychowania i kształcenia, by jego potomek nie zmarnował całego życia. Autor instrukcji stwierdził, że skoro cała rodzina wyznawała zasadę, że urodzono się nie …

Utylitaryzm szlacheckiego wychowania według Sebastiana Petrycego z Pilzna i Szymona Starowolskiego (artykuł, Silva Rerum)

Sebastian Petrycy z Pilzna (ok. 1554 – 1626) nie pozostawił po sobie żadnego osobnego dzieła czy traktatu pedagogicznego. Swoje poglądy na temat wychowania zawarł w objaśnieniach (Przydatkach) do licznych tłumaczeń dzieł Arystotelesa. Petrycy głosił wielką rolę edukacji zarówno w życiu …

Księgarska peregrynacja hetmana Seweryna Rzewuskiego po Europie w latach 1778-1779 (artykuł, Silva Rerum)

Biblioteka w Podhorcach, rezydencji magnackiej familii Rzewuskich, była niewątpliwie jednym z cenniejszych polskich księgozbiorów prywatnych XVIII w. Gromadzona staraniem hetmana wielkiego koronnego Wacława Rzewuskiego, który odkupił Podhorce od Koniecpolskich, stale powiększała swój zasób, o czym dobitnie świadczą jej zachowane katalogi …

Grand Tour trzech braci Zamoyskich z przełomu XVII i XVIII w. (artykuł, Silva Rerum)

W napiętej atmosferze rozdwojonej elekcji po śmierci króla Jana III, zakończonej ostatecznie zwycięstwem Augusta II Mocnego w walce o tron polski, rozpoczynała się podróż typu Grand Tour, w jej polskiej odmianie, trzech braci Zamoyskich. Pod koniec lata 1697 r. synowie …

Nauki i peregrynacje bez alkoholu i hazardu. Instrukcje podróżne Wacława Rzewuskiego (artykuł, Silva Rerum)

Hetman wielki koronny Wacław Piotr Rzewuski (1706–1779) zasłynął jako gorliwy obrońca swobód szlacheckich, utalentowany poeta i dramaturg działający owocnie na polu polityki i kultury. Chociaż jego aktywność w pierwszej z wymienionych dziedzin była zazwyczaj bardzo krytycznie oceniana, dzięki zredagowaniu kilku …

Graficzne tezy akademickie polskich studentów z Uniwersytetu Karola-Ferdynanda w Pradze (1654–1773) (artykuł, Silva Rerum)

Dość ciekawym elementem, który pojawiał się przy okazji promocji na stopnie uniwersyteckie w akademiach europejskich, były tzw. graficzne tezy akademickie. Były to jednostronicowe, często o pokaźnych rozmiarach, wytłoczone na papierze, rzadziej na jedwabiu, artystyczne druki, które służyły w XVII–XVIII wieku …

Christoph Gottwald i kamienie nerkowe króla Polski Jana III Sobieskiego (artykuł, Silva Rerum)

Po śmierci Jana III Sobieskiego, która nadeszła po długiej i wyczerpującej chorobie króla 17 czerwca 1696 roku, lekarze i chirurdzy przyboczni przeprowadzili sekcję zwłok monarchy. Dzięki lekturze raportu z autopsji, która odbyła się tuż po zgonie władcy, możemy dowiedzieć się, …

Suche ogrody Jacoba Breyne’a, czyli o najstarszych polskich zielnikach z zasuszonymi roślinami (artykuł, Silva Rerum)

Być może część z nas jeszcze pamięta panią albo pana od biologii zadających niewdzięczną pracę domową na wakacje: przygotowanie zielnika z zasuszonych roślin polnych na wrzesień. Tworzenie zielników żywych ma jednak bardzo długą tradycję, o czym może nie wiedzieć uczeń …

O sporze w Amsterdamie, który wybuchł wskutek wydania książeczki Christiana Heinricha Erndtela (artykuł, Silva Rerum)

Habent sua fata libelli – i dotyczy to nie tylko książek, które trafiały na indeks ksiąg zakazanych, albo tych, które zrodziły wielkie debaty naukowe i publiczne. Niektóre książki sprawiły, że poobrażali się na siebie ich bohaterowie – albo poobrażali się …

Atlas roślin rodzimych i obcych: Johann Philipp Breyne o bieluniu dziędzierzawie i Auguście II Mocnym (artykuł, Silva Rerum)

W trakcie swej peregrinatio medica po uzyskaniu tytułu doktora filozofii i medycyny gdański uczony Johann Philipp Breyne odwiedził między innymi Lipsk. W mieście tym bawił w lecie 1704 roku, odwiedzając licznych naturalistów oraz innych interesujących i uczonych ludzi. Wśród tych, u …