Sądami pierwszej instancji były sąd ziemski, grodzki i podkomorski. Ten ostatni zajmował się wyłącznie sporami granicznymi. Sądził w nim podkomorzy w towarzystwie dokonujących pomiarów komorników. Z racji swej specyfiki, sąd podkomorski nie miał określonej siedziby i zbierał się w miejscu sporu.
Sądy ziemskie składały się sędziego, podsędka i pisarza, urzędników ziemskich wybieranych przez sejmik, zatwierdzanych na urzędach przez króla. Sąd ziemski nie miał stałej siedziby, a rozprawy odbywały się w ustalonych miejscowościach cztery razy do roku. Miejscowości, w których odbywały się roki sądowe uzyskały rangę stolic powiatów (czyli okręgów sądowych). Od drugiej połowy XVI w., w miarę upowszechnienia się pisma i co za tym idzie coraz większego zapotrzebowania społecznego na wymiar sprawiedliwości, znaczenie rzadko zbierających się sądów ziemskich spadło na rzecz obradujących permanentnie sądów grodzkich.
Sądy grodzkie miały swe siedziby w wyznaczonych grodach królewskich, a powstały jako konsekwencja uprawnień sądowych starostów, którym przysługiwała jurysdykcja nad szlachtą nieosiadłą, orzekanie w sprawach z tzw. czterech artykułów grodzkich (napad na drodze, podpalenie, gwałt, napad na szlachecki dom) oraz egzekucja wyroków wydanych przez inne sądy. Podporządkowanie szlachty nieosiadłej sądom grodzkim wynikało stąd, że szlachcic nieposiadający nieruchomości mógł łatwo zbiec przed sprawiedliwością. Rezydujący w zamku starosta miał prawo winnego osadzić w wieży.
Kompetencje sądów grodzkich szybko uległy poszerzeniu. Obok spraw karnych, także spoza katalogu artykułów grodzkich, urząd grodzki funkcjonował jako miejsce gdzie dokonywano wpisów do ksiąg grodzkich uchwał sejmowych, sejmikowych, aktów woli osób prywatnych (np. testamenty, transakcje kupna-sprzedaży nieruchomości, inwentarze dóbr i rzeczy ruchomych). O dużym zapotrzebowaniu na usługi prawne świadczy fakt, że w urzędzie grodzkim prowadzono kilka serii ksiąg przeznaczonych dla zapisów różnego typu, a wpisów dokonywano najpierw do mniej starannie prowadzonego protokołu, z którego następnie przepisywano do czystopisu (tzw. indukty).
W okresie bezkrólewi, a więc braku źródła sprawiedliwości za jakie uchodził król w którego imieniu wydawano wyroki, działalność sądów ustawała. W sprawach nie cierpiących zwłoki orzekały złożone ze szlacheckich delegatów sądy kapturowe, sądzące w sprawach o naruszenie porządku publicznego. Do ksiąg grodzkich i ziemskich wpisywano jedynie sprawy niesporne, odkładając inne do koronacji nowego władcy.
