XVII-wieczna cerkiew w Brunarach
DE EN PL
Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Pasaż Wiedzy

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

XVII-wieczna cerkiew w Brunarach Roman Marcinek
cerkiew_w_Brunarach.png

Tzw. kres muszyński, pas ziemi wzdłuż granicy z Węgrami, od schyłku XIII wieku do roku 1781 – z niewielkimi przerwami – pozostawał w rękach biskupów krakowskich. Dobra biskupie powiększały swą wartość dzięki temu, że rozwijające się osadnictwo postępowało w głąb gór. Przez stulecia docierała tam ludność pochodzenia wołosko-ruskiego, wyznania prawosławnego. Przeważała w górskich wioskach, podczas gdy ludność polska i żydowska była skoncentrowana w Muszynie i Tyliczu. W 1785 roku latyfundium liczyło 16 885 mieszkańców, w tym 14 919 wyznania greckokatolickiego, 1 863 katolików oraz 103 osoby wyznania mojżeszowego.

Brunary to jedna z wielu świątyń, które dla prawosławnych, a później greckokatolickich poddanych wznosili krakowscy biskupi, bowiem ciążył na nich obowiązek zapewnienia lokalnej społeczności miejsc kultu. Teren wsi Brunary był pierwotnie własnością królewską, a od 1390 roku należał do biskupów krakowskich. Sama wieś powstała później, kiedy w połowie XVI stulecia nasiliła się akcja kolonizacyjna. W źródłach pojawia się w roku 1547. W 1616 roku w Brunarach powstała erygowana przez biskupa Marcina Szyszkowskiego parafia greckokatolicka. Wtedy też (ok. 1620 roku) prawdopodobnie zbudowano pierwszą drewnianą świątynię pw. św. Michała Archanioła. Józef Łepkowski zanotował: „Zdaje się że niedawno przedtem gdy w roku 1626 Marcin Szyszkowski biskup krakowski uposażył tutejsze probostwo [parochię] cerkiew powstała”. W wydanej ordynacji biskup pouczał proboszczów, „aby się o to starali jakoby co największe i najprzystojniejsze w cerkwiach swoich ochędostwo mieli, a cerkiew i popów więcej bez dozwolenia naszego i następców naszych aby nie przyczyniali, okrom teraźniejszych, które się tu mianują: w Krenicy [Krynicy], Bereście, we Florynce, w Brunarach, Śnietnicy, w Staniszy, w Czyrnej etc.” Uposażenie parafii greckokatolickiej i jej granice powiększył w 1641 roku biskup Jakub Zadzik. Kolejna świątynia miała powstać w 1653 roku, lecz była to przypuszczalnie tylko rozbudowa. Nowe prawa nadał parafii biskup Andrzej Trzebicki w roku 1659 (m.in. powstała szkoła, a jej uposażenie nastąpiło łącznie z parafialnym).

Przebudowy i rozbudowa sprawiły, że zrębowa cerkiew ma dziś dość zagmatwany plan: trójbocznie zamknięte nowsze prezbiterium, stare połączone z nawą jednym dachem, wieża z babińcem w przyziemiu. To jedna z największych cerkwi łemkowskich, ale Brunary były wsią ludną i zamożną, specjalizującą się w hodowli wołów. Wnętrze jest w całości polichromowane, z wyjątkiem zakrystii, którą pokrywa współczesna boazeria. Polichromia w nawie pochodzi z końca XVIII wieku, w prezbiterium z XIX wieku (dzieło Antoniego i Józefa Bogdańskich), w babińcu z początku wieku XX. Dekoracja ma charakter ornamentalno-architektoniczny, poszczególne wnętrza różnią się układem i zastosowanymi motywami dekoracyjnymi (choć te są kolorystycznie zharmonizowane).

Najważniejszy element wyposażenia stanowi XVIII-wieczny ikonostas. Elementy konstrukcyjne są polichromowane na czarno, zaś detal snycerski jest pozłacany. Ikony namiestne przedstawiają Matkę Bożą, Chrystusa Błogosławiącego, św. Mikołaja i Michała Archanioła (patrona świątyni). Poniżej, w antepedium znajdują się przedstawienia: świętych Cyryla i Metodego, Igora i Olgi (?), Ofiary Abrahama oraz Chrystusa i Samarytanki. Pozbawione dekoracji ornamentalnej wrota diakońskie przedstawiają pełne postacie Aarona i Melchizedeka. Ażurowe wrota carskie dekorowane są wicią roślinną z medalionami z wizerunkami Apostołów (rodzaj zastosowanej dekoracji odbiega stylistycznie od reszty detalu). Zdaniem Mariana Korneckiego część ikon pochodzących z cerkwi, jak kompozycja Deisis z apostołami, ma cechy stylistyczno‐warsztatowe wskazujące na drugą ćwierć XVII wieku. Zgodnie z tradycją w kolejnym rzędzie znajdują się medaliony przedstawiające najważniejsze święta w roku liturgicznym (prazdniki) oraz centralnie umieszczona acheiropita. Dwa najwyższe rzędy przedstawiają postaci Apostołów, Proroków i Ojców Kościoła. Całość wieńczy krucyfiks. Wyposażenie świątyni uzupełniają boczne ołtarze barokowe; dwa pochodzą z XVII wieku (jeden z ikoną Piety, drugi Przemienienia Pańskiego). W cerkwi podziwiać można barokową ambonę z XVIII wieku. Na belce tęczowej zachował się malowany krucyfiks oraz przedstawienia Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty.

W 1933 roku cerkiew wpisano do rejestru zabytków, w którym z terenu Łemkowszczyzny przed wojną znalazła się jeszcze tylko cerkiew z Ropek (1934). Dla porównania – z okolicznych gotyckich kościołów drewnianych przed wojną do rejestru wpisano jedynie nieistniejący już kościół z Libuszy.

W XX wieku stosunki narodowościowe uległy zaognieniu. Podczas I wojny światowej rusińskim duchownym władze austriackie zbiorowo zarzucały moskalofilstwo. W 1947 roku w ramach akcji „Wisła” ludność łemkowską wysiedlono, a strukturę kościoła greckiego de facto likwidowano. Opustoszałe wsie były zasiedlane przez polskich osadników, cerkwie przejął Kościół rzymskokatolicki.

U schyłku XX wieku cerkiew poddano starannym pracom konserwatorskim, a w 2013 roku wpisano na listę światowego dziedzictwa UNESCO. Pozostaje ona monumentalną pamiątką zgodnej koegzystencji wyznań i narodowości w granicach dawnej Rzeczypospolitej.

Informujemy, iż w celu optymalizacji treści dostępnych na naszej stronie internetowej oraz dostosowania ich do Państwa indywidualnych potrzeb korzystamy z informacji zapisanych za pomocą plików cookies na urządzeniach końcowych Użytkowników. Pliki cookies mogą Państwo kontrolować za pomocą ustawień swojej przeglądarki internetowej. Dalsze korzystanie z naszej strony internetowej, bez zmiany ustawień przeglądarki internetowej oznacza, iż akceptują Państwo stosowanie plików cookies. Potwierdzam, że aktualne ustawienia mojej przeglądarki są zgodne z moimi preferencjami w zakresie stosowania plików cookies. Celem uzyskania pełnej wiedzy i komfortu w odniesieniu do używania przez nas plików cookies prosimy o zapoznanie się z naszą Polityką prywatności.

✓ Rozumiem