Katalogi książek Teresy Kunegundy Sobieskiej, księżnej Elektoratu Bawarii, i rachunki jej introligatora w Bawarskim Głównym Archiwum Państwowym pozwalają na wniknięcie w jej zainteresowania. Inwentarz z około 1718 roku potwierdza, że księżna posiadała 130 „skromnych” tomów, z czego do roku 1730 powstała biblioteka, która liczyła 800 pozycji, w większości o nieznanych tytułach. Zbiór był więc porównywalny z kolekcją księżnej Zofii Hanowerskiej (uważanej za uczoną), która zgromadziła 1032 tomy. Srebrny kosz na książki Teresy Kunegundy, prezent jej małżonka księcia elektora Maksymiliana Emanuela, dowodzi, że miała w zwyczaju korzystanie z kilku książek jednocześnie. Do głównych dzieł w jej bibliotece około 1718 roku należały pisma z zakresu nauk lekarskich oraz dzieła pedagogiczne, filozoficzne, historyczne i przyrodnicze. W innym inwentarzu z 1704 roku można znaleźć także mapy oraz przyrządy kartograficzne i geograficzne, takie jak kompas i cyrkiel.
Znajomość łaciny umożliwiała Teresie Kunegundzie szeroki dostęp do świata uczonych. Porównywane z nią księżne protestanckie, Zofia Hanowerska i jej córka Zofia Charlotta Brandenburska, miały dostęp tylko do tłumaczeń. Księżna Zofia jako desygnowana następczyni tronu królowej Anny Angielskiej gromadziła literaturę z zakresu teorii politycznej Anglii i genealogii dynastii Hanoweru, Palatynatu i Stuartów. Natomiast Teresa Kunegunda kierowała swoje pragmatyczne zainteresowania raczej na dziedziny przyrodnicze, rolniczo-ekonomiczne i farmaceutyczno-medyczne. Szczególne znaczenie miało dla niej utrzymanie zdrowia na terenach dotkniętych następstwami wojen.
1. Dzieła historyczne, pedagogiczne, filozoficzne i religijne
Teresa Kunegunda zajmowała się pedagogiką wczesnego oświecenia, o czym świadczy pismo arcybiskupa Cambrai, Francois de Salignaca de la Mothe de Fénelona, który swojemu uczniowi, księciu Ludwikowi Burgundzkiemu, wnukowi króla Ludwika XIV, przekazał krytykę dążenia do wszechwładzy książąt kosztem ich poddanych. W 1699 roku opublikował wskazówki dotyczące wychowania książąt w powieści pedagogicznej Les Aventures de Télémaque, modèle de l’éducation d’un prince. Directions pour la conscience d’un roi. Posiadanie tego dzieła wskazuje, że Teresie Kunegundzie przyświecały cele pedagogiczne, co pochwalił papież Klemens XI. Księżna musiała poważnie zajmować się tą tematyką, ponieważ w jej zbiorach znajduje się także uzupełnione wydanie powieści, opublikowane w Kolonii w 1700 roku, wraz z pozytywnym omówieniem Nicolasa Gueudeville’a pod tytułem Critique de la Premiere et seconde suite du Tome Second des Avantures de Télémaque.
Wydany również przez arcybiskupa de Salignaca dowód na istnienie Boga Démonstration de l’existence de Dieu z 1713 roku miał uzasadnić możliwość pogodzenia rozsądku i wiary. Był to główny temat, którym zajmowała się księżna Teresa Kunegunda. Fénelon dowodził, że człowiek jest jedyną istotą żywą posiadającą duszę, która ma możliwość wyobrażenia sobie tego, co nieskończone, a jego duch, jako kosmopolityczna cecha historyczna i geograficzna, jest tym, co boskie.
Po ukończeniu czterdziestu lat Teresa Kunegunda przygotowywała się do śmierci. Księżna posiadała instrukcję do jednodniowej medytacji na ten temat z 1716 roku, w której wydaniu przy książęcym biskupstwie Bazylei uczestniczył jej spowiednik, ojciec Theodor Smakers.
Nic dziwnego, że Teresa Kunegunda, znana z regularnych datków na rzecz klasztorów i z ufundowania monachijskiego konwentu sióstr służebniczek, posiadała również książkową historię zakonów. W 1729 roku zamówiła też historię kościoła w Świętym Cesarstwie Rzymskim, w której była mowa o jej dwóch synach, którzy zostali wybrani duchownymi książętami cesarstwa.
2. Dzieła rolnicze i przyrodnicze oraz medyczne i farmaceutyczne
Okazałe oprawy, w które Teresa Kunegunda zleciła obłożyć dwa egzemplarze kompendium zoologicznego z 300 miedziorytami, nazwanego Theatrum universale omnium animalium, świadczą, że jej zainteresowanie dziedziną wykraczało poza leksykalną ciekawość. Być może oprawiona została Zoologia Conrada Gesnera z jego własnymi ilustracjami i przyczynkami artystycznymi Albrechta Dürera. Z kolei książka nieznanego autora pod tytułem Oeconomie de la Campagne mogła być poradnikiem, mającym związek z zagospodarowaniem majątku ziemskiego księżnej w Menzing koło Monachium.
Duży udział literatury medycznej i farmakologicznej w bibliotece Teresy Kunegundy dowodzi, jaką wagę przykładała ona do utrzymania zdrowia swojej rodziny, dworu i siebie. Te podręczniki służyły też jako leksykony zatrudnionym na dworze lekarzom i aptekarzom. Księżna dysponowała literaturą medyczną i farmaceutyczną rozpowszechnioną w XVI i XVII wieku. Autorami tych dzieł byli lekarze urzędowi dużych dworów książęcych i miast cesarskich. Ich prace opierały się na różnych założeniach, począwszy od tradycyjnego, starożytnego „korpusu” Hipokratesa aż po nowocześniejsze podejścia. Księżna posiadała także przegląd teorii medycznych sztrasburskiego fizyka miejskiego Johanna Wintera z czasów starożytności i wczesnej nowożytności.
Dworskie rachunki świadczą o wytwarzaniu preparatów medycznych na polecenie Teresy Kunegundy, być może nawet przez nią samą. Udokumentowane zostało na przykład dostarczenie do jej rezydencji narzędzi i składników do wytwarzania środków farmaceutycznych i opłacenie pewnego aptekarza. Jedna lista wskazuje na przetwarzanie marmuru i korali przy użyciu moździerzy i pieców destylacyjnych. Z innej listy procedur i narzędzi medycznych wynika, że głównymi składnikami stosowanymi na dworze księżnej były ambra, perły, korale, marmur, kamień winny i sól zawierająca amoniak, a za rozpuszczalniki służyły ropa naftowa i spirytus z octu winnego.
Pogłębione wskazówki dotyczące chemicznego uzdatniania kamieni i metali zawierała Chrysopoeia Schwaertzeriana saksońskiego alchemika Sebalda Schwaertzera z 1718 roku. Głównym składnikiem jego receptur był witriol. Teresa Kunegunda, mianowana w 1716 roku kierownikiem kopalń bawarskich, zlecała wytwarzanie płynu do oczu z witriolu miedzi. W bibliotece Teresy Kunegundy znajdowało się również dzieło Escalier des Sages ou la Philosophie des Anciens Barenta Coendersa van Helpena, wydane w 1689 roku w niderlandzkim Groningen. Za pomocą wielu barwnych alegorii stawiało ono stworzenie świata w dziesięciu etapach za wzór dla praktyki alchemicznej, która z jednej strony powinna się kierować przedstawionymi kombinacjami pierwiastków i zasad, a z drugiej – nie mogła przekraczać granicy zrozumienia naturalnych procesów.
Siłą oddziaływania różnie przygotowanych kamieni, metali i soli w oparciu o ich powiązania z planetami i ich odzwierciedlenie w indywidualnej konstelacji człowieka zajmowała się trzecia część szeroko wtedy rozpowszechnionej, posiadanej również przez Teresę Kunegundę, pracy z 1642 roku Pharmacopoeia Medico Chimica, sive Thesaurus Pharmacologicus frankfurckiego fizyka miejskiego Johanna Schrödera. Nowością była angielska, flamandzka i niemiecka wersja łacińskiego indeksu, przedstawiającego różnorodne formy stosowania i chemiczne oddziaływania jego środków farmaceutycznych. Johann Schröder poprzedził pierwszą „księgę” swojego dzieła Pharmacopoeia teorią „isagogi”, czyli kompensacją trybu życia. W trzeciej i czwartej „księdze” skatalogował receptury na bazie fitologicznej, mineralogicznej i zoologicznej. Udzielał też odpowiednich wskazówek dotyczących oddziaływania związków chemicznych na chorobę oraz zwracał uwagę na przyczynową, kaloryczną konstelację pacjenta. Szczegółowo omawiał narzędzia i stosowne pory przyrządzania leków oraz przechowywanie tych preparatów. Pharmacopoeia Schrödera obejmuje także mikstury wzmacniające organizm podczas epidemii.
Na uwagę zasługuje również wyróżnienie chemii jako samodzielnej dziedziny wiedzy, która stała się tematem pracy znajdującej się w bibliotece Teresy Kunegundy – Problema Chymium. Tytuł mógłby wskazywać na autorstwo Johanna Conrada Barchusena, nauczającego tego przedmiotu na uniwersytecie w Utrechcie w Niderlandach Hiszpańskich od 1694 roku.
Teresa Kunegunda posiadała egzemplarz badania dotyczącego przyczyn dżumy autorstwa wszechstronnego uczonego Athanasiusa Kirchera Athanasii Kircheri è Soc. Jesu Scrutinium physico-medicum contagiosae Lues quae dicitur pestis z 1659 roku. Autor dowodził, że niewidoczne i niedostrzegalne cząsteczki „w oddechu” zgubnych planet Saturna i Merkurego wnikają w podziemną atmosferę i w korzenie roślin, będących pożywieniem istot żywych. Cząsteczki te mogły zarażać organizmy w następstwie ich kontaktu z kosmosem. Tę teorię nazwaną przez siebie „magnetyzmem” ściśle oddzielał od magii. Dowodził, że „wydychane” przez wspomniane planety cząsteczki są odpowiedzialne za brak równowagi także w atmosferze nadziemnej, prowadzą do rozkładu substancji organicznych i tym samym do zachorowań. Jego zdaniem wahaniom równowagi w otoczeniu może zaradzić tylko kompensowanie indywidualnej konstytucji przez szerzej rozumiane Diaita.
Opublikowane w 1502 roku przez podwładnego księcia Cesare Borgii Speculum Lapidum Clarissimi artium et medicinae Doctoris Camilli Leonardi Pisaurensis, którego egzemplarz Teresa Kunegunda również posiadała, zakłada, że planety pozostają w związku z kamieniami, przez co oddziałują też na człowieka.
Do najstarszych i najznamienitszych dzieł w bibliotece farmakologicznej Teresy Kunegundy należy herbarium wykształconego na uniwersytecie w Padwie chirurga Andrei Mattiolego ze Sieny. Jego kompendium roślin ukazywało się w licznych nakładach od 1558 do 1602 roku w Pradze, gdzie Andrei działał jako lekarz przyboczny cesarza Rudolfa II. Jego podzielone na pięć „ksiąg” i skonstruowane według kategorii tysiącstronicowe dzieło opiera się na podstawowym założeniu starożytnej teorii humoralnej, gdzie przyczyną choroby ma być nadmiar w ludzkim mikrokosmosie jednego z czterech żywiołów: ziemi, ognia, wody i powietrza. Ich braki można kompensować przez dozowanie substancji zgodnej z odpowiednim żywiołem przeciwnym. Każdej nazwanej po łacinie roślinie jest poświęcony osobny rozdział, w którym po opisaniu wyglądu, kresu kwitnienia i występowania geograficznego autor przechodzi do zilustrowania właściwości i sposobów działania poszczególnych ziół, w zależności od tego, czy są one stosowane zewnętrznie czy wewnętrznie.
Poza tym zbiorem dotyczącym roślin leczniczych Teresa Kunegunda dysponowała wydaną w 1607 roku Institutionum Medicinae Libri V Daniela Sennerta, systematyczną rozprawą podejmującą problem inicjowania procesów chemicznych organizmu przez środki farmaceutyczne pochodzenia roślinnego, ale także mineralnego i kopalnianego. Sennert, profesor medycyny w Wittenberdze i lekarz przyboczny księcia Georga Saksońskiego, przedstawia ponadto, jak należy interpretować objawy jako przesłanki do właściwej diagnozy. Wnioskiem obserwacji pacjenta powinna być prognoza dotycząca okresu, przebiegu, kryzysu i rezultatu schorzenia. W księdze czwartej autor opisuje medyczne znaczenie psychicznego i fizycznego trybu życia.
W odróżnieniu od tego holistycznego podejścia struktura dzieła Hercules Medicus z 1675 roku została podzielona na 8 części zgodnie z kolejnością części ciała od głowy do stóp, co nawiązuje do nowoczesnego podziału medycyny na dzisiejsze specjalizacje. Wiedeński lekarz nadworny Wolfgang Höfer, syn profesora medycyny na bawarskim uniwersytecie w Ingolstadt, opracował pragmatyczny poradnik oparty na zapiskach kompleksowych doświadczeń swojego ojca i kilku swoich kolegów.
Podsumowanie
Biblioteka Teresy Kunegundy Sobieskiej dowodzi jej nieprzeciętnego zainteresowania aktualnymi wtedy rozprawami naukowymi. Liczne tytuły z jej katalogów, pierwotnie w większości posiadane przez bawarskich urzędników dworskich i klasztorów, znajdują się obecnie w Bawarskiej Bibliotece Państwowej w Monachium.
Pełne zestawienie oryginalnych egzemplarzy z biblioteki Teresy Kunegundy mogłoby nastąpić tylko przez przypadek, ponieważ nie zachował się testament księżnej. Książki przekazane w spadku mogły znajdować się w bibliotekach diecezjalnych we Freisingu i Kolonii. Podczas rozwiązania tego ostatniego państwa elektoralnego biblioteka syna Teresy Kunegundy, księcia Klemensa Augusta Kolońskiego, została przeniesiona przy do Duisburga, a być może i w inne miejsca.
Literatura:
Jocelyn Godwin, Athanasius Kircher’s theatre of the world. The life and work of the last man to search for universal knowledge, Rochester 2009.
Jörg Völlnagel, Alchemie, Die königliche Kunst, München 2016.
