W okresie staropolskim długo utrzymywało się przekonanie o związku idei szlachectwa z cnotami rycerskimi. Mimo niewielkiej zdolności militarnej szlachty (pospolite ruszenie przestało mieć jakiekolwiek znaczenie bojowe w XVI w.), ówczesna literatura hołdowała ideałom Marsowym, nagradzając walecznych członków swego stanu sławą herosów opiewaną w utworach epickich i popularnych pieśniach. Także pamiętniki z epoki świadczą o dużym szacunku braci szlacheckiej dla aktów odwagi. Jakkolwiek pojawiały się także głosy sprzeciwu wobec utożsamiania szlachcica z rycerzem (Andrzej Frycz Modrzewski), to jednak dla sposobu myślenia grupy nie miały one większego znaczenia. Ideał rycerski stanowił mocną część stanowej mitologii i choć nierzadko szlachcic przez całe życie do walki nie stawał, to zdarzało się, że testamentem nakazywał, aby pogrzebać go jak pradziadów – po rycersku.
Także system wychowawczy przewidywał w przypadku szlachty ćwiczenia sprawnościowe (namawiał do nich chociażby Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego, łącząc obowiązki żołnierskie idealnego przedstawiciela stanu z wiekiem młodym). Twórca z Nagłowic pisał na przykład: „Bo przydą trwogi albo potrzeby jakie, jakoż świat bez tego być nie może, już siła będziesz miał przed onym chwastem, co ni koniczka osieść, ni drzeweczka w rękę wziąć, ni zbroiczki na się włożyć nie umie, a czasem z przestrachu zadni plach [tj. tylną część pancerza] na przodku sobie zawiesi, a mniema, iż tak barzo dobrze”. Renesansowy pisarz nie był odosobniony w swych zapatrywaniach na militarne zobowiązania posesjonatów. Także Piotr Grabowski w swej Polsce niżnej postulował, by na kresach osiedlała się szlachta, która łączyć będzie obie kompetencje. Jak rzymski colonnus miał szlachcic polski uprawiać ziemię, walcząc równocześnie w obronie granic państwa. Dostrzec można w takich pomysłach próbę kompromisu między preferowanym przez szlachtę ziemiańskim modelem życia a wciąż żywotnym mitem rycerskich przodków.
Przyjmuje się, że taki ideał osobowy wzorowany był na postaci Lucjusza Kwintusa Cyncynata, rzymskiego patrycjusza z V w. p.n.e., który wedle legend został obwołany dyktatorem na czas wojny z Ekwami. Po odniesionym zwycięstwie zrzekł się godności i natychmiast wrócił do pracy na roli. Twierdzenia na temat honorowego patronatu Cyncynata dla preferowanego przez szlachtę modelu egzystencjalnego, która na co dzień oddawała się zajęciom ziemiańskim, lecz w razie potrzeby winna przekuć lemiesze na miecze, stały się chętnie powtarzanym przez historyków kultury komunałem. Czy jednak modelowi temu rzeczywiście patronował Cyncynat, nie da się tak łatwo dowieść. W tekstach z epoki bowiem postać była przywoływana w tej roli sporadycznie, jakkolwiek jej znajomość nie ulega wątpliwości, gdyż pisali o nim dobrze znani historycy imperium rzymskiego (Liwiusz, Florus i Dionizjusz z Halikarnasu). Nie spotkamy jednak Cyncynata na kartach literatury ziemiańskiej. W sposób peryfrastyczny na rzymskiego bohatera powołał się Jan Kochanowski w Elegii III 15, w której stanowi zresztą nie tyle wzór osobowy, ile erudycyjny komponent pochwały wsi, oraz Łukasz Opaliński w Obronie Polski, u którego z kolei postać stanowi argument za tym, że zajęcia wiejskie nie przynoszą ujmy szlachetnie urodzonym. Ta nieobecność ideału rycerza-ziemianina (i postaci Cyncynata w związku z tym) w literaturze ziemiańskiej wiąże się zapewne z manifestowaną przez autorów tego nurtu niechęcią do zajęć żołnierskich. Cyncynata przywoływano natomiast jako przykład działania Fortuny. W takiej roli (również w sposób omowny) pojawia się w Odzie I 2 Macieja Kazimierza Sarbiewskiego oraz w Pieśniach Jana Gawińskiego (I 13 i 25), który nawiązał zresztą do Sarbiewskiego.
Jak sądzę, rzymski patrycjusz był dla szlachty jako wzorzec osobowy nie do przyjęcia ze względu na swój nazbyt arystokratyczny charakter. Zwykłemu posesjonatowi daleko było do pozycji dyktatora, mimo że jego kariera (od pługa do naczelnego dowództwa), skromność i prostota obyczajów zapewne się podobały. Nic dziwnego zatem, że postać przypomniał Wacław Potocki, ale w związku z Janem III Sobieskim rozwijając w swej Poczcie temat herbowego Pola Sobieskich: „przez które kiedy Cyncynatus stary / rów wymierzony bierze wedle sznura, / tron go i rzymska potka dyktatura”. W tym wypadku analogia jest rzeczywiście jak najbardziej uzasadniona! Można się domyślać, że na popularność Cyncynata w opracowaniach dotyczących sarmatyzmu wpłynęła poezja oświeceniowa, w której rzymski bohater stał się rzeczywiście figurą szlachecką (jak np. w anonimowym Wierszu do Polaków roku 1794).
O wiele częściej żywot ziemiański bywa przedstawiany bądź jako opozycyjny do drogi rycerskiej, bądź jako alternatywny. Przypadek taki reprezentuje ciekawa inicjatywa Jana Januszowskiego, który w roku 1613 opublikował własny przekład dwóch żywotów Plutarcha zaopatrzony tytułem Tezeusz atenijeński i Numa rzymski. W intencji wydawcy miały one prezentować właśnie dwa odmienne wzorce życia: rycerza i gospodarza, przy czym obu modelom przypisywał tłumacz jednakową wartość, gdyż pozwalają – jego zdaniem – kroczyć drogą cnoty. Inaczej rzecz się przedstawia w tzw. literaturze ziemiańskiej, zdecydowanie wyżej ceniącej żywot rustykalny.
