Kiedy w 1726 r. Ephraim Chambers (1680–1740) zaczął poszukiwania wydawcy swojego nowego dzieła, zapewne nie zdawał sobie sprawy z tego, jakie będą konsekwencje jego poczynań.
Chambers, kształcony w młodości na kartografa, zaznajomił się z pracą Johna Harrisa, Lexicon Technicum: Or, An Universal English Dictionary Of Arts And Sciences: Explaining Not Only the Terms of Art, But the Arts Themselves, która ukazała się w 1704 r. Potrzeba jej zaktualizowania, wynikająca być może z obserwacji poczynionych dzięki kolejnym pracom, które Chambers tłumaczył na język angielski, legła u podstaw jego najważniejszego przedsięwzięcia. W 1728 r. opublikował w Londynie dwutomowe dzieło Cyclopaedia, or an Universal Dictionary of Art and Sciences, containing an Explication of the Terms and an Account of the Things Signified thereby in the several Arts, Liberal and Mechanical, and the several Sciences, Human and Divine. Zapewne nie sądził, że stanie się ono inspiracją dla autorów wielkiego francuskiego dzieła.
Według pierwotnego planu we Francji zamierzano bowiem sprzedawać tłumaczenie angielskiego pierwowzoru. Jak wiemy doskonale, ostatecznie uczeń znacznie przerósł mistrza – francuska Encyclopedie… liczyła 28 tomów i wydawana była przez ponad dwadzieścia lat. Ogromny sukces wydawniczy, a także – może nawet przede wszystkim – poczesne miejsce, które Encyklopedia zajęła w skarbnicy wiedzy oświeceniowej, są powszechnie znane. Warto jednak pamiętać, że nie było to dzieło jedyne w swoim rodzaju: w całej Europie w XVIII w. publikowano bowiem liczne encyklopedie, które miały jedno wspólne zadanie. Było nim prezentowanie zebranego w jednym miejscu i uporządkowanego systemu całej wiedzy dostępnej człowiekowi oświeconemu. Do znaczących przykładów, o których należy pamiętać, należały: Johanna Heinricha Zedlera, Johanna Petera vonœ Ludewiga, Carla Günthera Ludoviciego Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Künste, Welche bißhero durch menschlichen Verstand und Witz erfunden und verbessert worden […] wydawany od 1732 r., publikowana od 1768 r. wielotomowa Encyclopaedia Britannica, Dictionnaire universel, historique, critique et bibliographique Louisa-Mayeula Chaudona wydany w 1766 r. i jego polskie tłumaczenie (zaadaptowane do polskich warunków) z 1783 r., które opublikowano jako Nowy dykcyonarz historyczny albo Historya skrocona wszystkich ludzi, ktorzy się wsławili cnotą, mądrością czy Zbiór potrzebniejszych wiadomości porządkiem alfabetu ułożonych autorstwa Ignacego Krasickiego z 1781 r.
W omawianych przypadkach „system” nie był tylko metaforą. Wszystko zaczęło się od angielskiego filozofa Francisa Bacona (1561–1626) – w tym kontekście pojawił się zarówno u Chambersa, jak i encyklopedystów. Bacon, angielski mąż stanu i filozof, podejmował próby opisania dotychczasowego i stworzenia zupełnie nowego systemu wiedzy. Przez wiele lat realizował przedsięwzięcie pod nazwą Instauratio Magna (wielka odnowa). Swoje pomysły zaprezentował w pracy The Advancement of Learning. Na szczycie piramidy wiedzy według Bacona znajdowały się prawa natury, zaś jej podstawą była obserwacja i wynikające z niej rozumowanie indukcyjne. Przez całe życie konsekwentnie trzymał się swojej koncepcji – nawet w Nowej Atlantydzie, która była dziełem literackim z gatunku utopii, przedstawił opis instytutu wszechbadań naukowych.
Filozofowie oświeceniowi zwykli nie tylko głosić zalety poznania rozumowego i entuzjazm ze stałego przyrostu wiedzy, ale też nie porzucali refleksji na temat człowieka jako podmiotu poznającego i natury, w której dostrzegali wewnętrzny ład. Dlatego ambitne plany angielskiego filozofa zwróciły uwagę francuskich myślicieli. Tak powstał pomysł na stworzenie encyklopedii mającej uporządkować wszystkie nauki i sztuki, stworzyć ich drzewo genealogiczne, w którym wskazane zostaną nie tylko zależności między poszczególnymi dziedzinami wiedzy, ale też wspólny pień, z którego się wywodzą. Jeden z redaktorów Encyklopedii, Denis Diderot, inspirowany pomysłami Bacona umieścił we wprowadzeniu do tomu pierwszego tablicę z takim właśnie schematem. Cały system wiedzy, którego podstawą było zrozumienie, dzielono konsekwentnie na historię, filozofię i poezję, odpowiadającym stosownym schematom poznania: pamięci (Memoire), rozumowi (Raison) i imaginacji (Imagination). Historię z kolei dzielono na świętą, historię Kościoła, historię świecką (starożytną i współczesną) i naturalną, która obejmowała między innymi informacje dotyczące metali, takich jak srebro czy złoto, i obserwacje zjawisk astronomicznych. Poezję podzielone na dwie sfery: sacrum i profanum. W tej części schematu zamieszczono zarówno sztuki teatralne, jak i operę, sakralne utwory muzyczne, jak i rzeźbę, malarstwo oraz teorię i praktykę wykonawstwa muzycznego. Część wywodząca się od filozofii była najobszerniejsza. Znalazło się tam miejsce między innymi dla teologii, logiki, etyki, fizyki generalnej, matematyki i różnych fizyk szczegółowych, czyli zoologii, astronomii, meteorologii, kosmologii, botaniki, mineralogii i chemii. Tak szeroki wachlarz dziedzin wynikał z założenia, że filozofia jest podstawą zarówno wiedzy o człowieku, jak i o naturze. Według encyklopedystów logika i nauka o duszy (âme) były gałęźmi wyrastającymi z tego samego pnia, którym była nauka o człowieku. Matematyce zaś było niedaleko do fizyki generalnej, zajmującej się właściwościami żywego ciała, ponieważ łączył je wspólny konar: nauka o naturze.
Zaproponowany podział wiedzy miał zastosowanie nie tylko w encyklopediach i słownikach. Oświeceniowy system został przyjęty szeroko, choć z pewnymi modyfikacjami, o czym świadczy na przykład ustawa Komisji Edukacji Narodowej z dnia 2 lutego 1790 r. w sprawie organizacji szkół w Rzeczypospolitej. Zapisano w niej, że – zgodnie z podziałem na nauki moralne i fizyczne – w każdej szkole powinny działać dwa kolegia. Pierwsze z nich miały obejmować między innymi teologię, nauki prawne, historię, literaturę, zaś drugie: nauki matematyczne, fizyczne, historię naturalną, medycynę. Szczegółowe przepisy dotyczące organizacji szkół głównych wymieniały kolejne elementy znane nam już z omówionego systemu, w tym na przykład zoologię i mineralogię.
Powiązane z artykułami:
