Ciekawą grupę Heveliana, czyli pamiątek po Janie Heweliuszu (1611-1687) do dziś zachowanych w Polsce stanowią książki, które niegdyś znajdowały się w księgozbiorze uczonego. Już w 1688 roku kolekcja astronoma została sprzedana, o czym zaświadcza katalog aukcyjny wydany w Gdańsku w drukarni Johanna Zachariasa Stolle rok po śmierci Heweliusza (Catalogus Bibliothecae Hevelianae, Quam Auctione publica Loco Horisque consuetis distrahet Georgius Mattern, Die XII. Augusti st. n. & seqq. Anno M.DC.LXXXIIX. Gedani: Typis Johannis-Zachariae Stolli, 1688), a pozycje z jego księgozbioru trafiły zarówno do rąk kolekcjonerów prywatnych, jak i do zasobów bibliotek naukowych, uniwersyteckich i miejskich.
Heweliusza nazwać można bibliofilem, a także kolekcjonerem. Zanim pożar z września 1679 roku strawił jego 7 kamienic wraz z obserwatorium, posiadał obfite zasoby zarówno książek, jak i różnego rodzaju dzieł sztuki, wyroby artystyczne, ryciny. Książki jednak przede wszystkim służyły mu do pracy, a jego księgozbiór miał charakter przede wszystkim naukowy.
Jakkolwiek w pożarze astronom stracił część swych dóbr materialnych, to zachowany do dziś katalog aukcyjny z 1688 roku daje nam pewien obraz zbiorów astronoma. Tradycyjnie w katalogu aukcyjnym książki ułożone są formatami. Wśród woluminów w formacie folio wymieniono 421 woluminów, 521 tomów w formacie quarto, 349 woluminów w formacie octavo, w duodecimo i sedecimo 137, nieoprawnych tomów 26, a także 18 rękopisów i 12 instrumentów astronomiczno-matematycznych (razem 1741 pozycji książkowych, podczas gdy przed pożarem księgozbiór liczyć miał około 3.000 woluminów). Spośród wymienionych tomów przeszło 200 to tak zwane klocki introligatorskie, czyli razem oprawionych kilka prac. W dużej mierze książki z kolekcji Heweliusza dotyczyły astronomii, matematyki, a także mechaniki. Większość została napisana w języku łacińskim, nieco ponad 10% w niemieckim, poza tym pojedyncze tytuły w innych językach.
Wśród książek wystawionych na sprzedaż znalazły się pisma autorów antycznych i współczesnych uczonemu. W księgozbiorze Heweliusza znajdowały się zatem dzieła Arystotelesa, Euklidesa, Pliniusza, Sebastiana Münstera, czy jednego z jego korespondentów – Atanazego Kirchera. Spośród znanych mu naukowców, gdański astronom zaopatrzył się także w pisma swego mentora Piotra Krügera, astronoma Ismaela Boulliau, matematyka Pierre’a Gassendi, czy też uczonych angielskich, jak John Wallis i Edmund Halley. Nie zabrakło w jego księgozbiorze prac naukowców związanych z Gdańskiem, jak pism lekarza, matematyka i astronoma Wawrzyńca Eichstadta, astronoma Johanna Heckera, który był kuzynem Heweliusza. Astronom posiadał również De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika, a także prace innych, późniejszych astronomów: Tychona Brahego, Galileusza, Johanna Keplera (w kolekcji gdańskiego astronoma znajdowała się również korespondencja tego ostatniego uczonego). Pomijając publikacje z zakresu nauk ścisłych, w zasobach Heweliusza znajdowały się również pisma historyczne (w tym autorstwa pisarzy antycznych, zarówno greckich, jak i rzymskich), geograficzne, czy też gramatyczne (dotyczące nauki języka łacińskiego). Te ostatnie z pewnością pomagały astronomowi utrzymać znajomość języka łacińskiego na wystarczająco wysokim poziomie, w końcu publikacje naukowe Heweliusza pisane były w języku łacińskim, w związku z czym astronom nie mógł pozwolić sobie na nieumiejętne operowanie mową Cycerona.
W Gdańsku do dziś w zasobach PAN Biblioteki Gdańskiej zachowało się kilka tego typu egzemplarzy. Na uwagę zasługuje między innymi egzemplarz dzieł wszystkich Platona wydanych w pierwszej połowie XVI wieku w Bazylei. Wolumin ten wcześniej należał do Aurifabra oraz członków gdańskiej rodziny lekarskiej Heyllów, o czym świadczą sporządzone przez nich na kartach ochronnych notatki rękopiśmienne. Do 1657 roku druk znajdował się w posiadaniu Heweliusza, po czym uczony podarował go Bibliotece Rady Miasta Gdańska. Świadczy o tym zarówno wzmianka Samuela Schelwiga w jego rozprawie De incrementis, jak i przede wszystkim notatka donacyjna umieszczona przez Heweliusza na karcie tytułowej dzieła o treści: Donum D[omini] Johannis Hofelii m. Septemb. [1]657. Pozostałe książki, niegdyś znajdujące się w kolekcji Jana Heweliusza, zostały przez Bibliotekę Rady Miasta Gdańska zakupione. Bliższe przyjrzenie się im daje nam pogląd na to, jak wyglądała cała kolekcja uczonego. Jak wynika z wyżej wspomnianego katalogu aukcyjnego, w księgozbiorze astronoma znajdowały się książki głównie o tematyce astronomicznej i matematycznej. Każdy nowy nabytek Heweliusz opatrywał notą proweniencyjną: na stronie tytułowej zapisywał datę wpływu egzemplarza do księgozbioru oraz swoje imię i nazwisko. Nie stosował natomiast ekslibrisu. W niektórych książkach pozostawił marginalia.
Oprócz dzieł Platona, w PAN BG przechowywane jest bazylejskie XVI-wieczne wydanie dzieł Ptolemeusza, które Heweliusz zakupił w 1653 roku, jak wynika z notatki na karcie tytułowej. Również na karcie tytułowej Prodromus universae astronomiae autorstwa Franciscusa Levery znaleźć można podpis: J. Hevelij A. 1673. Na stronie tytułowej pracy Christopha Führera (Christophorus Führer, Commentarum natura motus et origo secundum Joh. Hevelii et P. Petiti) Heweliusz umieścił swój podpis opatrzony datą 1682, z kolei na stronie tytułowej Deploratio pacis Germanicae Justusa Asteriusa znaleźć można podpis Heweliusza i datę 1638. W swoim księgozbiorze Heweliusz posiadał również wolumin, w którym wspólnie oprawione zostały trzy dzieła: Epigrammata Latina Danica Germanica Regum Daniae Georga Holsta, Theatrum Honoris Hendricka Hondiusa oraz Effigies clarorum virorum. Swoim zwyczajem na karcie tytułowej pierwszego druku Heweliusz umieścił swoje nazwisko oraz datę nabycia: Joh. Hevel A[nn]o 1654. Z kolei w trzecim tekście możemy znaleźć odręczną dedykację Andreasa Myliusa skierowaną do gdańskiego astronoma.
Również w innych polskich bibliotekach zachowały się pojedyncze egzemplarze książek niegdyś należących do kolekcji gdańskiego astronoma. Dwoma najciekawszymi obiektami bezsprzecznie są De revolutionibus Mikołaja Kopernika oraz rozprawa Thomasa Sprata dotycząca historii Royal Society. Przechowywana dziś w Muzeum im. Mikołaja Kopernika we Fromborku trzecia edycja De revolutionibus Kopernika wydana w Amsterdamie w 1617 roku początkowo należała do mentora Heweliusza – Piotra Krügera, natomiast od 1664 roku do gdańskiego astronoma. W związku z tym opatrzona jest autografami obu uczonych na karcie tytułowej oraz notatkami na marginesach wypisanymi ręką Krügera. Z kolei przechowywany do dziś w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie egzemplarz The History of the Royal Society autorstwa Thomasa Sprata jest o tyle ciekawy, iż stanowił prezent dla Heweliusza od Henry’ego Oldenburga i został opatrzony przez angielskiego uczonego odręczną dedykacją: Illustri Viro D[Omi]no Johanni Hevelio Gedanensium Consuli Amplissimo, mittit Henricus Oldenburg, Soc[ietatis] Reg[iae] Secret[arius].
Również w Muzeum im. Mikołaja Kopernika we Fromborku znajduje się egzemplarz Eclogae chronicae ex epistolis doctissimorum aliquot virorum et suis multis Johanna Keplera. Podobnie jak w pozostałych książkach ze spuścizny Heweliusza, także w tej znajdujemy podpis uczonego na karcie tytułowej. Inny egzemplarz dzieł Keplera, niegdyś należący do Jana Heweliusza, w 2001 roku pojawił się na aukcji antykwarycznej w Warszawie. Wolumin ten, niegdyś należący do Matthiasa Bersohna, zawiera marginalia wykonane ręką gdańskiego astronoma oraz jego wpis proweniencyjny: Johan. Hevelii A-o 1642.
Bibliografia (wybór):
Catalogus Bibliothecae Hevelianae, Quam Auctione publica Loco Horisque consuetis distrahet Georgius Mattern, Die XII. Augusti st. n. & seqq. Anno M.DC.LXXXIIX. Gedani: Typis Johannis-Zachariae Stolli, 1688.
M. Czerniakowska, Jan Heweliusz – miłośnik ksiąg, Gdańsk 2012.
I. Imańska, Księgozbiór Jana Heweliusza w świetle katalogu aukcyjnego z 1688 r., Roczniki Biblioteczne 2011 (55), s. 69-90.
