Akademia Ciekawych Natury (Academia Naturae Curiosorum) i jej pierwszy statut

Pod koniec XVII wieku Leibniz stwierdził, że wydaje się, iż oto mamy stulecie, „w którym wszyscy pragną towarzystw naukowych”. I rzeczywiście, to właśnie wtedy niemal w całej Europie – od Anglii przez Francję po imperium Habsburgów – powstawały dziesiątki akademii oraz learned societies.

Specyficznym towarzystwem o profilu stricte przyrodniczym była założona 1 stycznia 1652 roku Akademia Ciekawych Natury (Academia Naturae Curiosorum). Oprócz profilu zainteresowań różniło ją od innych działających wówczas zrzeszeń naukowych przede wszystkim to, że nie miała ona stałej siedziby, a jej członkami mogli zostać wyłącznie medycy.

Założycielami akademii byli czterej lekarze praktykujący w Schweinfurcie: Johann Laurentius Bausch, Johann Michael Fehr, Georg Balthasar Metzger i Georg Balthasar Wohlfahrt. Rodziny trzech z nich przybyły do miasta jedno lub dwa pokolenia wcześniej i szybko stały się częścią lokalnej elity. Natomiast Fehr był przybyszem z Kitzingen. Wszyscy założyciele Akademii ukończyli studia medyczne na niemieckich uniwersytetach protestanckich, a następnie przed lub tuż po uzyskaniu dyplomu doktora medycyny i filozofii odbyli peregrinatio academica po Półwyspie Apenińskim. Tam oglądali nieuszczuplone wojną bogactwa poszczególnych włoskich regionów oraz podziwiali życie umysłowe w takich miastach, jak Bolonia czy Florencja, gdzie nowo zakładane accademie działały obok starych uniwersytetów.

Na pierwszego prezydenta Akademii Ciekawych Natury wybrano Bauscha, jego adiunktami zostali Fehr i Metzger. Według Bauscha badania przyrodoznawcze miały zostać zinstytucjonalizowane i stać się zadaniem zbiorowym, u którego podstaw legła po pierwsze ciekawość, po drugie – użyteczność, po trzecie wreszcie – szczera wiara w Boga.

Niemal od razu do Akademii przyłączył się lekarz króla Polski Jonas Deutschländer, który obiecał – zgodnie ze statutem – opracować monografię o jednorożcu żywym i kopa(l)nym. Plany te pokrzyżowała jednak jego rychła śmierć i uczona książka nigdy nie powstała.

Najstarsze zasady działania Akademii wyłożono w dokumencie zatytułowanym Leges, czyli Prawa. Statut liczył czternaście punktów i określał podstawy organizacyjne nowego stowarzyszenia. Wyłożono w nim także obowiązki wszystkich członków-kolegów.

Każdemu członkowi Akademii Ciekawych Natury (gdzie członkami mogą zostać jedynie doktorzy medycyny) Prezydent co pół roku będzie zadawał do przebadania jeden przedmiot z królestwa minerałów, roślin bądź zwierząt.
Prezydentowi będzie towarzyszyć dwóch adiunktów [wybieranych] spośród członków [Akademii]; do ich zadań będzie należeć zapraszanie listownie innych lekarzy, potwierdzanie (wpisywanie) opracowanych przez członków Akademii zagadnień w specjalnym katalogu i przekazywanie na życzenie kopii.
Członek Akademii powinien opracować każdy [przydzielony mu] temat pilnie i z największą sumiennością, przestudiowując nazwę, synonimy, sposób powstawania, miejsce powstawania, różnice oraz zakres [zmienności danej mu] do przebadania rzeczy, dalej: moce tak całości, jak i poszczególnych części, tak samo jak przygotowywane z [owej rzeczy] leki zwykłe i chemiczne, proste i złożone, mniej więcej tak, jak czynili to Rosenberg w Rhodologie, Strobelberger w Mastichologie, Gans w Corallogie, Agricola w przypadku cervum excoriatum, Bauhin w przypadku bezoaru, a Blochwitz – bzu.
W tym celu [każdy członek Akademii] będzie opierał się na uznanych autorach, własnych obserwacjach oraz wiarygodnych doniesieniach i obserwacjach [poczynionych przez inne] osoby: nie przemilczy przy tym imienia żadnej z nich, tylko wymieni chwalebnie z nazwiska każdego, kto coś wniósł [do opracowywanego przezeń zagadnienia].
Będzie co semestr przesyłać Prezydentowi [Akademii] opracowany temat tak, aby można było przydzielić mu kolejny.
Termin oddania opracowanego tematu i odebrania nowego ustala się na 1. stycznia i 1. lipca.
Przedmiot, który opracował, powinien, jeśli to możliwe, dostarczyć do obejrzenia in natura, na ilustracji albo na oba sposoby; przy czym ilustracja wykonana z natury wraz z rękopisem będzie przechowywana w archiwum [Akademii], natomiast sam przedmiot, taki jak występuje w naturze, zostanie zwrócony właścicielowi.
Przed złożeniem swojej pracy przekaże ją do przejrzenia i odpisania nie wszystkim [członkom Akademii], lecz tylko wybranym, którym będzie wolno, za przyzwoleniem autora, ją skorygować, uzupełnić, zmienić.
Wszystko to ma jednak dziać się w przyjacielskiej i braterskiej atmosferze, bez pogardy, obelg, zawiści czy impertynencji względem siebie.
Każdy członek Akademii będzie starać się pozyskać dla niej innych lekarzy.
Każdemu członkowi Akademii wolno za wiedzą Prezydenta publikować drukiem swoje studia, inspirując w ten sposób innych do podejmowania wraz z nami tych szlachetnych, przyjemnych i przydatnych zadań oraz iście królewskiego zajęcia – w rezultacie zaś do dołączenia do nas. Po wydrukowaniu rękopis autora zostanie włączony z powrotem do archiwum. Kiedy autor jednak umrze, wydanie [manuskryptu] pod nazwiskiem jego twórcy będzie obowiązkiem Prezydenta.
Imiona członków Akademii zostaną włączone do specjalnej księgi – i albo dokona się to ręką samego członka, albo ręką Prezydenta. Znajdą się tam informacje o kraju pochodzenia, dniu urodzin, miejscu zamieszkania. Datę śmierci członka [Towarzystwa] w odpowiednim czasie może wpisać Prezydent.
Każdy członek Akademii Ciekawych Natury ma zawsze lub co najmniej w dni świąteczne oraz przy innych ważnych okazjach nosić na szyi wykonany ze złota symbol Akademii – nie tyle jako ozdobę swojego stanu, co jako spełnienie swego szczerego i zgodnego [ze statutem] obowiązku.
Po śmierci Prezydenta członkowie [Akademii] mają wybrać spośród adiunktów nowego – a to bez rywalizacji i przez głosowanie. To samo ma się dokonać w przypadku adiunktów. Następnie nowo wybranemu Prezydentowi zostanie przekazane archiwum.

Po śmierci Bauscha nowym Prezydentem Akademii został pochodzący z Wrocławia doktor medycyny i filozofii Philipp Jakob Sachs von Löwenheim. Dzięki jego zaangażowaniu Akademia Ciekawych Natury zmieniła w 1671 roku swój statut, a wśród jej członków znaleźli się liczni lekarze i przyrodoznawcy z Rzeczypospolitej Obojga Narodów.