Silva Rerum | 17.04.2015 Szymon Bogumił Zug (Simon Gottlieb Zugk), saski architekt (ur. 20 lutego 1733 r., Merseburg, Saksonia, zm. 11 sierpnia 1807 r., Warszawa), od 1747 r. pracował w Dreźnie w Saskim Urzędzie Budowlanym. W 1756 r. osiadł w Polsce, gdzie w 1768 r. otrzymał indygenat szlachecki, a w 1772 r. stanowisko nadwornego architekta elektora saskiego. W Warszawie tworzył początkowo dla dworu saskiego (piastował stanowisko budowniczego teatralnego) i dla polsko-saskiej magnaterii, ale również po zerwaniu unii dynastycznej z Sasami (1764) pozostał nad Wisłą. Wzniósł tu wiele budowli miejskich, także dla mieszczaństwa, w tym wybitne, jak neoklasyczny zbór ewangelicko-augsburski (1777–1779) czy kamienica dla domu handlowego Rezlera i Hurtiga przy Krakowskim Przedmieściu (1784).
Odmienny był charakter jego prac dla polskiej magnaterii, dla której tworzył stołeczne rezydencje pałacowe, dwory i podmiejskie (ówcześnie) rezydencje, wśród nich kilka dla członków stronnictwa Familii. Do najwcześniejszych należały rezydencja Kazimierza Poniatowskiego na Solcu, od roku 1773 przekształcana na ogród krajobrazowy – z pawilonami picturesque, grotami i sztucznymi ruinami, oraz ogrody jego kuzyna Adama Kazimierza Czartoryskiego – Powązki – i jego siostry Izabelli z Czartoryskich Stanisławowej Lubomirskiej w Wilanowie (1781–1784) i Mokotowie (od 1776 r.).
Prace w Wilanowie
W roku 1733 Maria Zofia z Sieniawskich i August Aleksander Czartoryscy odzyskali własność Wilanowa i wkrótce rozpoczęli rozbudowę zaplecza gospodarczego posiadłości, pod nadzorem samego księcia, zatrudniającego architektów Jana Zygmunta Deybla i Jana Kotelnickiego. Po śmierci żony w 1771 r. August Aleksander Czartoryski pozostawił swej córce Izabelli Lubomirskiej, przyszłej dziedziczce, inicjatywę w zakresie modernizacji samego założenia pałacowo-ogrodowego. Izabella zamierzała kontynuować zamysł rodziców, którzy utrzymali, a nawet powiększyli dobra wilanowskie, a samo założenie modernizowali i rozbudowywali, przy wprowadzaniu jakichkolwiek zmian trzymając się dalej za [Elżbietą] Sieniawską, zasady pozostawienia głównego korpusu pałacu możliwie takim, jakim był za Jana III Sobieskiego (J. Putkowska 2001, s. 77). Dlatego też księżna Lubomirska rozpoczęła modernizację od przekształcenia zajmowanego przez nią (po matce) apartamentu w skrzydle południowym pałacu, zatrudniając w tym celu Szymona Bogumiła Zuga. W latach 1775–1778 dokonał on rozbudowy apartamentu przez dostawienie doń pawilonu Łazienki, a w pobliżu na przeddziedzińcu wzniósł budynki Kuchni i Kordegardy (pawilon mieszkalny).
Pawilony Łazienki, Kuchni i Kordegardy, powstałe w linii przedłużenia południowego skrzydła pałacu, po części udokumentowane przez Bernarda Bellotta, zwanego Canalettem, na obrazie Pałac w Wilanowie od strony wjazdu (1776, MNW) jako przykład nowej architektury rezydencjonalnej, służyły modernizacji całego założenia pałacowego. Cechowały je „elegancka prostota”, oszczędne dekoracje z delikatnym detalem architektonicznym dobrej klasy artystycznej w ogólnym nastroju ówczesnej architektury francuskiej (B. Majewska-Maszkowska 1976, s. 191). Doszły w nich też do głosu nowe tendencje w dekorowaniu wnętrz – ściany części pokoi Kordegardy zdobiły malowidła krajobrazowe (pędzla Szymona Mańkowskiego?), a w Łazience – modne kominki (projekty Gab. Ryc. BUW).
Łazienka – budynek na planie zbliżonym do prostokąta, dostawiony jako aneks do naroża szczytu południowego skrzydła pałacu, którego asymetryczne usytuowanie podkreślało jego niezależność. Zindywidualizowaną formą zewnętrzną upodobnił się do typu podmiejskiej willi (M. Kwiatkowski 1989, s. 221), i jako prywatny apartament został wtopiony w otoczenie ogrodowe. Na parterze mieścił: gabinet, sypialnię, ubieralnię, trzy garderoby, toaletę, dwie sionki, klatkę schodową, a w piwnicy znajdowało się pomieszczenie z dwoma wannami na wodę do łazienki (opis znany z inwentarz pałacu z roku 1793). Wnętrza powiązano z krajobrazem – ściany niszy, mieszczącej wannę, dekorowały malowidła, choć nie opisano ich we wspomnianym inwentarzu, najbardziej prawdopodobny wydaje się tu iluzjonistyczny krajobraz, otwierający jakby od tej strony pomieszczenie. Nie bez znaczenia w tej koncepcji były zwierciadlane drzwi, położone naprzeciw okien, a więc odbijające ogród […] Wnętrza złudnie powiązane z krajobrazem […] a ich nastrojowość i malowniczość […] – kształtowały się już w myśl idei preromantycznych (B. Majewska-Maszkowska 1976, s. 193).
W roku 1782, po śmierci ojca, Izabella Lubomirska stała się właścicielką dóbr wilanowskich. Choć przerwała prace w Bażantarni, gdzie Szymon Bogumił Zug wzniósł dla niego letni pałacyk (1780–1782, obecnie Natolin; sama posiadała Mokotów, por. niżej), to zarazem zainicjowała wiele nowych prac w samym Wilanowie, częściowo poświadczonych archiwalnie (księga wydatków od lipca 1781 r. do końca roku 1784, AGAD). Wśród nich był ogród krajobrazowy, założony ok. 1782 r. przez Szymona Bogumiła Zuga. Z pietyzmem obchodzono się z korpusem pałacu króla Jana III i tak też potraktowano przylegające doń dwupoziomowe ogrody o regularnym układzie włoskiego barokowego założenia, tworząc nowy ogród na terenie dawnego folwarku w partii południowej posiadłości. Zug opisał go w 1784 r., jako: dziki ogród nowo zasadzony i oddzielony od reszty murem po pas wznoszącym się. Nowe te przechadzki są jeszcze zbyt świeże, jednakże znać, że skorzystano z położenia, o ile tylko było można – odnosząc się do walorów krajobrazowych jego naturalnego otoczenia – brzeg przeciwny Wisły przedstawia piękną łąkę, zakończoną w oddaleniu folwarczkiem; w lesie folwarczek ten odpowiada głównej alei i środkowi pałacu. Z tej łąki niższej […] można przejść właśnie do tego nowego ogrodu.
Było to, jak ukazuje plan ogrodu z roku 1782 (AGAD), założenie na planie zbliżonym do trapezu, które znajdowało się na terenie oblanym z dwóch stron wodą: od wschodu przytykało do jeziora wilanowskiego, a od południa do strumienia. Jego większą, środkową część wypełniał staw o kształcie zbliżonym do owalu, po obwodzie którego poprowadzono nieregularną ścieżkę, przechodzącą od zachodu w szerszą partię łąkowo-leśną z plątaniną nieregularnych ścieżek. Plan tego ogrodu zrekonstruował Gerard Ciołek (1943): Na południe od tej linii [barokowego ogrodu, z kopcem Bachusa i gabinetami w szpalerach] znajdowały się zabudowania gospodarcze folwarku, z sadzawką na dolnym tarasie [jej fragment widoczny na Canaletta Pałac w Wilanowie od strony południowej, 1777, MNW]. Pod koniec XVIII w. dookoła tej sadzawki powstał tzw. Ogródek angielsko-chiński, obejmujący również pas terenu aż do dawnej drogi wiejskiej wiodącej do Powsinka.
Prace przerwano przypuszczalnie dlatego, iż księżna Izabella Lubomirska wyjechała za granicę (pobyt maj 1785 – sierpień 1791 r.). W końcu sierpnia 1791 r., podczas jej kilkudniowej wizyty w Wilanowie, podjęto zamysł nowych prac. Wtedy to Szymon Bogumił Zug sporządził na roboczym planie sytuacyjnym południowej części rezydencji projekt przekształcenia dalszej części południowej jako jardin anglais (niezrealizowany, Gab. Ryc. BUW). Zaproponował w nim urządzenie terenu rozdzielonego strumieniem, m.in. folwarku z nową holendernią, i zaopatrzył podpisem pod obwódką: La couleur Rouge marque l’endroit ou l’on veut placer la nouvelle Hollendernia la quelle etante couverte par les arbres Ne fera aucun mauvais effect pour le Jardin Anglais. Zugk (i napisami na planie w języku polskim, m.in.: Ogród Angielski), a księżna zaopatrzyła własnoręcznymi dopiskami, w tym: Staranie o tych drzewach zalecam itd. Dalsze prace przerwały wypadki polityczne. W Wilanowie w końcu XVIII w. pracowali, jak dokumentują źródła archiwalne, ogrodnicy: Chrystian Simon (zm. w lutym 1784 r.), jego syn Chrystian Simon (zm. w 1795 r.) i od sierpnia 1795 r. Karol Bartel (1777–1855), sprowadzony przez księżnę z Erfurtu do Mokotowa.
Po powstaniu kościuszkowskim, gdy wojska rosyjskie poczyniły zniszczenia też w ogrodzie (m.in. z barokowej części zabrano 44 ołowiane figury i 14 waz), księżna postanowiła przenieść się do Łańcuta, dokąd zleciła wywiezienie wyposażenia pałacu i oranżerii. W 1797 r. zdecydowała o przekazaniu dóbr córce Aleksandrze i jej mężowi Stanisławowi Kostce Potockiemu, który od roku 1799 rozpoczął wraz ze współpracującym z nim architektem Chrystianem Piotrem Aignerem przekształcanie ogrodu, w tym na nowo ukształtowanej partii południowej.
Mokotów – ogród krajobrazowy dedykowany Jeanowi-Jacques’owi Rousseau
W Wilanowie prace inicjowane przez księżnę miały charakter po części konserwacyjno-adaptacyjny dawnej rezydencji króla Jana III. Własną podmiejską rezydencję stworzyła natomiast w podstołecznej wsi Mokotowie, której ogród krajobrazowy dedykowała Jeanowi-Jacques’owi Rousseau (1712–1778).
Prace rozpoczęła od nabycia (5 sierpnia 1771 r.) pierwszej działki, dalsze gromadząc do roku 1776. Posiadłość zajęła wydłużoną działkę między obecnymi ulicami Puławską i Belwederską, częścią wschodnią przybliżona była do Łazienek Stanisława Augusta, z którym księżnę wiązało długoletnie uczucie. W 1771 r. Lubomirska zatrudniła architekta Efraima Szregera (1727–1783), który sporządził projekt regularnego założenia z pałacykiem w części zachodniej. W 1772 r. powstała posiadłość o planie symetrycznym, z małym pałacykiem typu casino in giardino, usytuowanym na krawędzi skarpy i geometrycznym, osiowym ogrodem użytkowym i folwarkiem. Pałacyk na planie kwadratu, dwukondygnacjowy o pięcioosiowych klasycyzujących, zróżnicowanych elewacjach, wtopiony w brzeg skarpy, był jedną z pierwszych w Polsce budowli o funkcji podmiejskiej willi. Regularny plan założenia, typowy dla jeszcze XVII-wiecznych podwarszawskich rezydencji, pozwala przypuszczać, że ogród użytkowy był pozostałością dawnego założenia.
Izabella Lubomirska zatrudniła tu także Szymona Bogumiła Zuga (może około 1773 r.), zaczynającego wtedy zyskiwać renomę projektanta założeń krajobrazowych. W roku 1776 księżna dokupiła grunty wójtostwa mokotowskiego, na których Zug od tegoż roku tworzył ogród krajobrazowy z rozbudowaną częścią wodną (trzy stawy z wyspami połączone kanałami). Do 1782 r., poprzez zalanie części dawnych łąk i nieużytków, stworzono rozwiniętą żeglowną sieć wodną, którą ukazują plany: Jana Gawłowskiego (ok. 1776–1780), Tadeusza Górskiego Plan ogrodów, budowli, cegielni, pól i łąk […] R. 1779 i Wacława Chodkiewicza Plan ogólny (1782). Do roku 1784 Zug kontynuował intensywne prace w całej posiadłości: w partii górnej nieco zmodyfikował plan ogrodu użytkowego poprzez odejście od ścisłej regularności, co podkreślił nieregularną aranżacją części budowli i wystawieniem budynków bram Glorietty Flamandzkiej i Wieży z Gołębnikiem. Dalsze, zaplanowane już prace przekreślił w roku 1785 wyjazd księżnej za granicę. Odtąd działalność Zuga ograniczała się do dozoru architektonicznego posiadłości i innych Fabryk JWPani (z pensją do 1805 r.) i zapewne nadzorem nad pracami ogrodników: Gottfrieda Simona, 1776–1798, Chrystiana Simona, 1782–1784, Jana Chrystiana Schucha, 1775, Karola Christiana Jeskego, do 1792, Wawrzyńca Barańskiego 1795–99 i Karola Bartla, 1796. Również Mokotów ucierpiał w 1794 r. i jego wyposażenie wywieziono do Łańcuta, a w 1799 r. posiadłość objęli Aleksandra i Stanisław Kostka Potoccy.
Mokotów swą ostateczną postać zawdzięczał Szymonowi Bogumiłowi Zugowi, który u podnóża skarpy stworzył nowe założenie krajobrazowe (opisane w Lustracji Królewszczyzn…, 1789, AGAD), które stało się głównym, artystycznym i ideowym ośrodkiem posiadłości, a część górna – zapleczem gospodarczym. Ten nowy ogród o nazwie „Dzika Promenada” zaczynał się od drogi do Wilanowa, odgrodzony od niej kanałem, który umożliwiał żeglugę łodziami z Łazienek, z wjazdem przez Most Murowany. Ogród składał się z trzech części: w południowym narożniku – część o nazwie „Pustka”; w którą wnikała zatoczkami i siecią kanałów partia trzech stawów z wysepkami. Obie części zajmowały wschodnią połowę nowego założenia i mieściły ogrodową wioseczkę (hameau) Izabelli Lubomirskiej. Trzecia, porośnięta drzewami część zajmowała cały stok skarpy, aż do pałacyku, a przecinały ją ścieżki prowadzące do kilku polan. Ten pozornie naturalny krajobraz, stworzony dużym nakładem środków i prac, ukazują akwarele Zygmunta Vogla (Zamek Królewski, Fundacja Ciechanowieckich). Najważniejszą budowlą części krajobrazowej był Zrujnowany Zameczek (1780–1783), pawilon o funkcji maison de plaisance, w typie ruiny ogrodowej, o nieregularnej bryle, obok którego znajdowały się Obórka i na poły zagłębiona w ziemi Piwniczka – składały się one na murowany zespół Folwarczku, który wraz z drewnianymi chatami (m.in. Pustelnia, Rybarnia i Pasieczka) tworzył ogrodową wioseczkę (hameau). W pobliżu umieszczono pomnik Jeana-Jacques’a Rousseau – sarkofag z zaplanowaną inskrypcją: Rare, divin et sublime Ecrivain, / que à l’humanité tu as fait du bien. W części górnej Zug wprowadził asymetrię do planu i wzniósł nieregularne budynki bramne Gloriettę Flamandzką i Wieżę z Gołębnikiem, w celu zatarcia regularnego charakteru górnej partii i dostosowania jej do części dolnej, powiązanej funkcjonalnie jako ogród spacerowy i osiami widokowymi, bowiem sylwety bram, stanowiące eye catchers, były wraz z Zameczkiem komentowane w utworach literackich jako manifest asocjacyjno-historyzujących form.
Mokotów powstawał we współpracy architekta z właścicielką, która zapewne wskazała również wzory, w tym pomnik Jeana-Jacques’a Rousseau, który przypominał nagrobek pisarza z Topolowej Wyspy w Ermenonville, wzniesiony przez jego wielbiciela markiza René-Louisa de Girardina, właściciela rezydencji (1766–1776), stworzonej koło Senlis pod wpływem powieści Julie, ou la nouvelle Héloïse, lettres de deux amants habitants d’une petite ville au pied des Alpes. Ermenonville i jego budowle zapewne stały się też źródłem formalnym części mokotowskich rozwiązań.
Księżna, wielbicielka pisarza, również zachwycała się jego powieścią Julie, ou la nouvelle Héloïse i zapewne odwiedziła Ermenonville podczas pobytu w Paryżu (1767–1769), co mogło skłonić ją do decyzji, by swą podwarszawską villę upodobnić do Ermenonville. W obu występował regularny ogród użytkowy i założenie krajobrazowe o trzech odmiennych, opowiadających sobie wzajemnie częściach (Pustka była odpowiednikiem le Désert, dzikiej kamienistej okolicy w Ermenonville; część wodna z chatą rybacką – tamtejszej partii północnego podmokłego krajobrazu medytacyjnego; partia arkadyjska z jeziorem, kaskadą i grotami – występowała w obu ogrodach). Górna część mokotowskiej posiadłości znajdowała odpowiednik w wioseczce w Ermenonville, inspirowanej angielskim typem Pastoral Farm.
W tej podparyskiej rezydencji po obu stronach drogi prowadzącej przez wieś wzniesiono dwie nieregularne budowle z wieżami: jedną z wieżą na planie koła, a drugą z wieżą na planie prostokąta. W Mokotowie ich odpowiednikiem mógł być pomysł muru posesji z dwoma skontrastowanymi formalnie budynkami bramnymi. Glorietta Flamandzka była też pawilonem o funkcji eye catcher, zamykającym oś widokową z pałacyku. By spełnić wszystkie te warunki, Zug zaprojektował pawilon, nazwany Gloriettą Flamandzką, być może inspirowany zamkiem Gravensteen w Gandawie, a drugą bramę – gotycką wieżę – być może romańsko-gotyckimi budowlami Nadrenii. Zameczek Plejzerowy stanowił pawilon w typie ruiny budowli obronnej (Künstliche Burgruinen), a wzorem jego „schodkowej” sylwetki mogła być Tour de la Belle Gabrielle z Ermenonville. Pobliska Obórka była nieomal kopią zbudowanego z polnych kamieni, krytego strzechą Maison du Philosoph dans le desert d’Ermenonville. Ulokowanie właśnie w tej części pomnika Jeana-Jacques’a Rousseau, który swą formą i aranżacją otoczenia nawiązywał do nagrobka z Topolowej Wyspy Ermenonville, podkreślało związki Dzikiej Promenady z posiadłością markiza René-Louisa Girardina. Te zbieżności i zapożyczenia świadczą o dobrej orientacji księżnej i jej architekta w sztuce tworzonej w kręgu mecenatu francuskiej arystokracji, a zwłaszcza o znajomości Ermenonville. Oryginalne były poszukiwania formy pawilonów w kręgu średniowiecznych zamków przez Zuga, czerpiącego z dawnych budowli i eksperymentującego z ich bryłą i powierzchnią – czyniąc z samej formy dekorację, która określała funkcję i charakter budowli, a zarazem niosła asocjacyjno-historyzujące treści, tworzył architekturę picturesque.
W Mokotowie uwagę zwraca prawie zupełny brak dekoracji figuralnych, tym bardziej zastanawiający, iż wnętrza pałacyku odznaczały się przepychem. Jedynym obiektem dekoracyjnym był monument dedykowany Jeanowi-Jacques’owi Rousseau, który odnosił się do jego nagrobka z Ermenonville (z inskrypcją Ici repose l'homme de la nature & de la vérité). Ten pozorny brak tradycyjnie pojmowanych dekoracji był wręcz programowy, jako wyraz jednej z głównych idei russoizmu – iż to sama natura, możliwie urozmaicona, stanowi najdoskonalszą dekorację posiadłości. O przyjęciu tej ówcześnie awangardowej koncepcji w dolnej części Mokotowa świadczyło, poza jej krajobrazowymi formami, umieszczenie w ich centrum pomnika Jeana-Jacques’a Rousseau i jego odtworzonego domku z Ermenonville. Dodatkowe treści do tego przypuszczalnego literackiego scenariusza ogrodu wnosiły pawilony. W Zameczku Plejzerowym można dopatrzyć się „romansowego” związku z jego wzorem – Tour de la Belle Gabrielle, metresy króla Henryka IV, z którym utożsamiał się Stanisław August. Splot wątków treściowych odnoszących się do właścicielki, jej związków uczuciowych z królem oraz do uwielbianego przez księżnę pisarza i pośrednio do powieści Julie ou la Nouvelle Héloïse, z której bohaterki przeżyciami księżna mogła się też identyfikować w scenerii stworzonej w nawiązaniu do Ermenonville, stanowił o przekazie Mokotowa.
W decyzji Lubomirskiej o stworzeniu Mokotowa ważną rolę odegrał jej ówczesny russoizm. Należała ona do grona arystokratycznych zwolenników genewskiego ideologa, takich jak m.in.: markiz René-Louis Girardin z Ermenonville, książę Franciszek von Anhalt-Dessau z Wörlitz (z Topolową Wyspą z grobowcem Rousseau, 1782), Helena Radziwiłłowa (podobna wyspa w Arkadii koło Nieborowa) czy Izabela Czartoryska (zamierzała wystawić pisarzowi ogrodową piramidę jako pomnik dziękczynienia), którzy kreowali założenia krajobrazowe typu sentymentalnego. Koncepcja ogrodu sentymentalnego, ugruntowana na przekonaniu, iż przyroda jest księgą przewyższającą wszystkie inne, stanowiła – jako jardin naturel – skrajną, bardziej purystyczną niż podbudowany kulturą antyku arcadian picturesque garden, odmianę ogrodu krajobrazowego. Koncepcja ta wywodziła się z utopijnych przekonań Jeana-Jacques’a Rousseau o możliwości powrotu do ideału pierwotnej natury. Ów ideał bliskiego kontaktu z przyrodą określał też wymogi wobec budowli ogrodowych, które służąc nadrzędnemu celowi – oddziaływania pejzażu na zmysły i duszę – winny przez niesione skojarzenia wywoływać nastroje i wrażenia. Natomiast poszukiwania artystyczne Szymona Bogumiła Zuga zmierzały ku pierwiastkom historyzmu. W budowlach Mokotowa, po części inspirowanych kongenialnie pawilonami Ermenonville, stworzył wybitne przykłady „mediewalnych” budowli ogrodowych. Pawilony Mokotowa były naśladowane, a Glorietta Flamandzka poprzez zerwanie z regularnością i symetrią bryły, zapowiadała typ pawilonu z rotundą w narożu. Pawilony Mokotowa były budowane z podstawowych brył, zestawianych według nowych, czasem kontrastowych zasad, i według podobnych reguł architekt komponował ich zespoły, które jako równorzędne lokował w przestrzeni według zasad skojarzeniowego włączania budowli wywołujących nastrój w krajobraz. Część krajobrazowa Mokotowa należała do francuskiej odmiany ogrodu krajobrazowego, popularnej w latach 70. XVIII w., w kręgu takich realizacji jak Ermenonville i była jej wczesnym importem. Mokotów był ogrodem sentymentalnym jako miejsce doznawania wrażeń zmysłowych – w tym aspekcie inicjatywa mogła należeć do księżnej, i w znaczeniu przenośnym: jako miejsce, którego budowle przywodzą na myśl – tu można upatrywać większej roli architekta, twórcy pawilonów i ozdób o programie asocjacji.
Literatura przedmiotu (wybór)
S.B. Zug, Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane w r. 1784 przez… [pierwodruk w języku niemieckim 1785, przekład], [w:] „Kalendarz Powszechny na Rok 1848”, s. 1–18; M. Kwiatkowski, Szymon Bogumił Zug, architekt polskiego oświecenia, Warszawa 1971; B. Majewska-Maszkowska, Mecenat artystyczny Izabelli z Czartoryskich Lubomirskiej (1736–1816), Wrocław 1976; A. Rottermund, Zug Szymon Bogumił, [w:] Dictionary of Art, ed. J. Turner, London 1996; J. Putkowska, Spektakl władzy w magnackiej architekturze XVIII-wiecznej Warszawy, [w:] Sztuka i władza. Materiały z konferencji…, red. D. Konstantynow, Warszawa 2001, s. 71–83; J. Polanowska, Mokotów – ogród krajobrazowy Izabeli Lubomirskiej dedykowany Jean-Jacques Rousseau, „Biuletyn Historii Sztuki”, 2013, nr 3, s. 437–485.
Skróty: AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie; Gab. Ryc. BUW – Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie; MNW – Muzeum Narodowe w Warszawie.
