Silva Rerum Chrystian Piotr Aigner (1756–1841), jeden z najwybitniejszych polskich architektów i teoretyków polskiego neoklasycyzmu, żył i tworzył w epoce upadku państwowości Rzeczypospolitej i zmagań o jej odzyskanie, w których uczestniczyły magnackie rody jego mecenasów i zleceniodawców: Czartoryskich, Lubomirskich i Potockich. Wspierali oni też zawodową emancypację Aignera od architekta nadwornego do niezależnego akademika. Przemiany te rzutowały również na jego działalność, w której wyróżnia się następujące okresy: współpracy ze Stanisławem Kostką Potockim (ok. 1778–1792), twórczości dla ośrodków magnackich (1797–1812) i działalności głównie dla instytucji centralnych (1817–1827), przedzielonych pobytami Aignera w Italii (1812–1816 i 1827–1841). Szczególne znaczenie miały jego związki z właścicielami Wilanowa.
Początki twórczości w Rzeczypospolitej (do 1794 r.)
Chrystian Piotr Aigner urodził się 30 czerwca 1756 r. w rodzinie zapewne pochodzenia niemieckiego, związanej z dworem Czartoryskich w Puławach, gdzie jego ojciec był nadwornym stolarzem. Brak jest wiadomości o edukacji Aignera. Zapewne w końcu lat 70. XVIII w. studiował architekturę w Rzymie, a jego pierwsza znana praca – biegle wykreślony wielki Plan General de Pullawy (ok. 1775 r., MNK) – poświadcza związek początku kariery z Czartoryskimi.
W kręgu Puław nawiązał też znajomość ze swym najważniejszym patronem – Stanisławem Kostką Potockim (1755–1821), od 1776 r. mężem Aleksandry z Lubomirskich, siostrzenicy Adama Kazimierza Czartoryskiego – architektem amatorem i znawcą sztuki. On to po powrocie z Italii (jesień 1778 r.), tworząc neoklasycystyczny ośrodek artystyczny zorientowany na sztukę antyku i Włoch, zatrudnił Aignera, swego rówieśnika i zarazem architekta profesjonalistę, jako tzw. ghost designera, wykreślającego projekty według jego koncepcji (kwity pensji znane od 1782 r.). Długoletnia współpraca Potockiego projektodawcy i Aignera rysownika, a potem również realizatora projektów, rozpoczęła się od przekształceń kilku rezydencji Pilawity i jego rodziny. Pierwszą wspólną pracą był projekt Palladiańskiego założenia pałacowego (rysunek Aignera wykonany pod kierunkiem Potockiego, 1778 r., BN), być może związany z palladiańskim Projektem przebudowy pałacu brata, Ignacego Potockiego w Kurowie koło Puław (1781–1783?, BN).
Od roku 1782 polem ich wspólnych działań stał się Olesin – letnia villa Stanisława Kostki Potockiego stworzona przy Kurowie, gdzie Aigner miał też swój letni domek (w 1788 r.). Dzięki bogatym źródłom dotyczącym Olesina poznajemy również kulisy ich współpracy – Potocki określał koncepcję i formę planowanych dzieł, zlecając opracowanie strony technicznej projektu Aignerowi, który był autorem planów założenia i rysunków wznoszonych i przebudowywanych pawilonów (jego prace potwierdzone: 1782, 1784, 1791–92, 1798–1801, 1804–06), budynków gospodarczych; nadzorował prace rzemieślników i doglądał urządzeń wodnych. Tak powstał Olesin – Arcadian picturesque garden – ogród ewokujący klasyczny arkadyjski krajobraz, z pawilonami mieszkalnymi inspirowanymi po części budowlami wersalskiej Le Hameau de la Reine i Ermenonville, budynkami użytkowymi i dekoracyjnymi, projektowanymi według wzorników, o którego oryginalności formalno-ideowej przesądzały pomniki i rzeźby inspirowane włoskimi wzorami.
Razem przekształcili też w duchu neoklasycyzmu obie warszawskie siedziby Potockiego – villa suburbana Roskosz (obecnie Ursynów, prace 1785–1786) i dekorację architektoniczną w pałacu miejskim (ul. Miodowa, prace 1785–1788). W obu tych siedzibach oraz w Olesinie wykorzystywali plon wspólnych prawie półrocznych studiów w Italii (1786), gdzie w Neapolu, Rzymie i ich okolicach poznawali ruiny antyczne i inne budowle, tworząc według metody Potockiego: mes idées que je lui fait dessiner, rysunki koncepcyjno-inwentaryzacyjne, m.in. w Neapolu powstały rysunki ruin antycznych budowli, osadzonych w pejzażu, w Rzymie – rysunki kościołów i pałaców.
Rezultatem tych studiów była przebudowa (1786–1788) stołecznego kościoła Bernardynów pw. św. Anny, gdzie dzięki inicjatywie i koncepcji Potockiego (był konsyliarzem Rady Nieustającej do spraw Miast), projektowi i nadzorowi Aignera, wzniesiono monumentalną fasadę inspirowaną weneckim kościołem Il Redentore Palladia, uważaną za najwybitniejszy przykład palladianizmu w architekturze polskiego klasycyzmu (S. Lorentz, A. Rottermund, 1984). Razem opracowali też projekt neopalladiańskiego pałacyku z kopułą dla teściowej Potockiego, księżnej marszałkowej Izabelli Lubomirskiej do Krzeszowic (1791–1792?, BN), który był zarazem pierwszym dziełem Aignera dla księżnej.
Wojna w obronie Konstytucji 3 maja i późniejszy III rozbiór sprawiły, że Potocki wyemigrował (1792–1797). Aigner (od 1782 r. także budowniczy wojskowy), który pozostał w kraju, wziął udział w insurekcji kościuszkowskiej jako członek Departamentu Uzbrojenia i Lazaretów w Komisariacie Wojskowym oraz napisał broszurkę Krótka nauka o pikach i kosach (1794). Był blisko Tadeusza Kościuszki, który obdarzył go tabakierką własnej roboty, przechowywaną przezeń do końca życia jako wielka pamiątka. Losy Aignera w latach 1794–1797 pozostają nieznane.
Działalność dla ośrodków magnackich (1797–1812)
W tym okresie Aigner pracował głównie dla kilku rodzin magnackich, zwłaszcza dla Czartoryskich, dla których od końca lat 80. XVIII w. realizował samodzielnie prace (m.in. Pałacyk Marynki w Puławach, 1790–1793), i dla Izabelli Lubomirskiej, dzięki pośrednictwu Stanisława Kostki Potockiego, z którym w 1797 r., gdy osiadł on we Lwowie, Aigner nawiązał ponownie współpracę. Realizował też pomniejsze zamówienia (m.in.: pałac w Igołomi koło Miechowa, 1803 r., i fasada kościoła w Międzyrzecu Podlaskim, 1808 r.), także rządowe (projekty pomników Napoleona), i prowadził prace naukowe, stając się najbardziej wziętym architektem polskim i utrzymał tę pozycję do końca 2. dekady XIX w. (T.S. Jaroszewski, 1970). Rozgłos przyniosły mu prace w Puławach, gdzie brał udział w krajobrazowym przekształceniu ogrodu (od 1798 r.) i wzniósł jego pawilony, m.in. Świątynię Sybilli (1798–1802), Domek Gotycki (1809), a także kościół z kopułą (1800–1803) w Puławach i liczne budowle w okolicy.
Dzięki pośrednictwu Stanisława Kostki Potockiego Aigner rozpoczął też prace dla Izabeli Lubomirskiej w Łańcucie, gdzie osiadła ona na stałe. Księżna marszałkowa, zamierzając przekazać swemu zięciowi część dóbr, zapewne przyczyniła się do jego powrotu z Rzymu, gdzie m.in. prowadził studia nad willami. Podczas narad majątkowych zwróciła się do niego z prośbą o projekt oranżerii, pytając (list z końca 1798 r.), czy Potocki: sera assez aimable pour s’occuper du plan de mon Orangerie [...]. Je voudrais savoir si Eigner [!] voudra Se charger de conduire le batiment – tak powstał Projekt Oranżerii wraz z Łazienką, szkic koncepcyjny Potockiego i projekty Aignera (BN). W 1800 r. Aigner przybył do Łańcuta, gdzie w roku 1803 został architektem nadwornym – projektował i dozorował prace budowlane w dobrach księżnej, w samym Łańcucie tworząc: oranżerię (1802), teatr (przed rokiem 1802), dekorację Sali Balowej (1802), Wielką Jadalnię i kaplicę (obie przed 1805 r.), neogotycką fasadę zamku (zachodnia przed 1807 r., północna lata 1825–1827), w ogrodzie – zameczek z wieżą w narożu w stylu picturesque (ok. 1807 r.) i glorietę (ok. 1810 r.).
Chrystian Piotr Aigner miał też wybitny udział w modernizacji Wilanowa, założenia ogrodowego, pawilonów i całych dóbr (1799–1821). Wspomniany zamysł Izabelli Lubomirskiej z roku 1797 dotyczył zamiaru przekazania wilanowskiego pałacu króla Jana III wraz z dobrami córce księżnej Aleksandrze, żonie Stanisława Kostki Potockiego. Układ zawarto 11 września 1799 r. (jak zanotował Potocki: Podczas bytności naszej w Łańcucie stanął między żoną moją a Jej Matką kontrakt o Klucz Wilanowski; majątek przekazano 9 października 1799 r., formalnie 1 stycznia 1800 r.). W latach 1797–1799 Stanisław Kostka Potocki rozważał koncepcję urządzenia Wilanowa, zapewne naradzając się w tej kwestii z Aignerem, który od ok. 1800 r. należał do nieformalnego kręgu „przyjaciół artystycznych Wilanowa” (mieszkał tu także latem).
Jak wykazał Gerard Ciołek, Potocki wraz z Aignerem przekształcili dobra wilanowskie w jeden zespół parkowo-krajobrazowy (angielski termin landscaped the grounds) poprzez: modernizację zastanych części założenia pałacowego (dziedzińca i obu ogrodów południowych), stworzenie nadwodnego pasma ogrodu północnego oraz spojenie m.in. osiami widokowymi jego części. Prace rozpoczęto w roku 1799, prowadząc je równocześnie w kilku miejscach i w różnych zakresach. W roku 1801 nastąpiła doraźna modernizacja otoczenia, z zachowaniem barokowego układu części centralnej (dawne avant-cour i cour d’honneur zastąpiono owalnym gazonem i kulisowymi narożnymi klombami); rozpoczęto też scalać ogród południowy jako założenie krajobrazowe – m.in. w zachodniej części rokokowej wycięto zniszczone szpalery wokół Góry Bachusowej, by upodobnić tę partię do istniejącego w części wschodniej jardin anglais Szymona Bogumiła Zuga (ok. 1782 r.). Zaczęto tworzyć nowe pasmo nadwodne na obrzeżach północnych i wschodnich dawnego ogrodu, włączając też zwierzyniec – usypano groblę tworzącą półwysep i na jego przedłużeniu sztuczną wyspę jako centralną część nowego założenia.
W roku 1809 półwysep i wyspę połączono Mostem Rzymskim, który zamykał widok otwierający się z Altany Chińskiej, i przystąpiono do włączania partii wschodniej – Lasku na Kępie (Morysin). W tej nowej części krajobrazowej Potocki wraz z Aignerem wznieśli lub przebudowali szereg pawilonów (według koncepcji Potockiego, autorstwo Aignera przy części projektów jest hipotetyczne). Były to: przy skrzydle północnym pałacu Galeria Gotycka, zamykająca optycznie ogród (1802) – parterowy portyk o czternastu ostrołukowych arkadach, zaaranżowany jako częściowo zrujnowany fragment krużganku; dalej – powiązane osiami optycznymi: Altana Chińska (1805–1806) – półwysep – Most Rzymski (1808), Pałacyk „z rotundą w narożu” w Morysinie (1811 r., projekt Aignera, według koncepcji Potockiego, Gab. Ryc. BUW), pomnik Bitwy Raszyńskiej (1811?) na wyspie i dekoracyjna przybudówka Portyk Koryncki przy Oranżerii (1820). Przy dziedzińcu postawiono studnię w kształcie „Nagrobka Neronowego” (1809 r. umowa Aignera, wykonanie rok 1812). W roku 1811 zaczęto tworzyć nowy ogród południowy, w którym najpierw rozszerzono dawny ogród krajobrazowy Zuga oraz dodano teren za strumieniem, gdzie był folwark. Budowle folwarku: Holendernię i Dom Podstarościego, w roku 1811 przekształcono w ozdobne pawilony ogrodowe i połączono murkiem (1814), tworząc zespół o neogotyckich fasadach zamykających optycznie ogród południowy. Ponadto z Aignerem w Wilanowie wiązane są: cmentarz (od ok. 1816) i kaplica (budowa 1823–1826).
Chrystian Piotr Aigner uczestniczył też w przekształceniach rezydencji filialnej w Natolinie (dawna Bażantarnia), której letni pałacyk (ok. 1780–1782, S.B. Zug) w końcu roku 1805 Potocki przeznaczył na całoroczną rezydencję rodziny syna Aleksandra Potockiego. W latach 1806–1820 Natolin przekształcano przy udziale amatorów, członków rodziny, przyjaciół i profesjonalistów, w tym również Aignera. Uczestniczył on w adaptacji pałacyku (1806–1808), w którym zaprojektował dekorację sieni i sztukaterię Salonu Bawialnego (1808), oraz brał udział w wystawieniu Holenderni (1812–1814), rodzaju zamkniętej zagrody, z budynkami o zróżnicowanych bryłach, skupionych wokół wieżyczki (parafraza typu villa in modo di castello), zaprojektował Świątynię Dorycką (ok. 1817–1821, przeznaczoną do Gucina, wzniesioną po 1830 r, w Natolinie), domki dozorców w Natolinie (1823). Większość pawilonów dóbr wilanowskich zniszczała, a po roku 1945 ogrody Wilanowa odtworzono częściowo, zachował się Natolin, a przepadły ogrody filialne Morysin i Gucin.
Twórczość głównie dla instytucji Królestwa Kongresowego (1817–1827)
Wojenne lata 1812–1816 Chrystian Piotr Aigner spędził w Rzymie (od 1814 r. członek Accademia di San Luca), skąd w roku 1816 wezwał go minister oświaty Stanisław Kostka Potocki. W roku 1817 powierzono mu katedrę architektury na Uniwersytecie Warszawskim i stanowisko budowniczego jeneralnego, w roku 1818 stanowisko budowniczego Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji. W roku 1819 otrzymał Order św. Stanisława. Architekt wykonywał głównie prestiżowe zamówienia rządowe w Warszawie, m.in.: projekty budynku uniwersytetu i Obserwatorium Astronomicznego (oba 1816 r.), wybudował Mennicę (1817–19), przebudował zespół Marywilu (1817–1821, powstały: Kamienica Petyskusa 1818–1821, nowy Dom Jarmarczny i Dom pod Kolumnami, oba 1820 r., obecnie skrzydła Teatru Wielkiego) i pobliski kościół św. Andrzeja (fasada 1817–19), przebudował pałac Radziwiłłów na Pałac Namiestnikowski (1818–1819); zaprojektował pawilony i dekoracje w Łazienkach na przyjazd matki cara (1818), wzniósł odwach przy kościele św. Anny (1820–1821) i kościół św. Aleksandra na placu Trzech Krzyży (1818–1826). Do jego mniej licznych pozawarszawskich budowli należały: pałac w Zarzeczu koło Przeworska (ok. 1817–1819), kościoły w Pęcicach koło Warszawy (1825–32) i św. Aleksandra w Suwałkach (od 1820 r., przebudowa 1845 r.).
Po śmierci swego protektora Stanisława Kostki Potockiego (1821) i przekazywaniu przez władze prestiżowych zamówień Antoniemu Corazziemu (sprowadzonemu do Polski w 1818 r.) Aigner wyjechał do Krakowa (1825–1827), a następnie do Rzymu (1827–1837), skąd w roku 1837 przeniósł się do Florencji. Tam zmarł 8 lutego 1841 r. Jego archiwum nie zostało odnalezione.
Chrystian Piotr Aigner był jednym z najważniejszych architektów polskiego neoklasycyzmu. Początkowo pozostawał, podobnie jak jego patron Stanisław Kostka Potocki, pod wpływem sztuki Andrei Palladia, antyku i architektury rzymskiej. Później, ulegając Potockiemu i innym zamawiającym, którzy hołdowali modnym tendencjom, sporadycznie stosował formy gotyku i innych stylów, zgodnie z wymogami nurtu Picturesque revivalism, głównie w budowlach rezydencjonalnych i pawilonach założeń ogrodowych. Także pisma (z 1788, 1791 i 1792 r.), w których podejmował ważne tematy oświeceniowych reform kraju – poprawy i rozwoju budownictwa wiejskiego oraz uporządkowania organizmów miejskich – powstawały w kręgu inspiratorskiego działania Stanisława Kostki Potockiego (T.S. Jaroszewski 1970, s. 293), a także reform stronnictwa patriotycznego. Podobnie wpływ Pilawity zaznaczył się w początkach działalności naukowej architekta w Towarzystwie Warszawskim Przyjaciół Nauk (członek od 1807 r.), gdzie złożył prace, m.in. Słownik architektury i Historię budowniczej sztuki (obie zaginione). Także wygłoszone tam przez niego rozprawy (w roku 1811 i 1812) wiązały się z zainteresowaniami Potockiego, planującego pracę o architekturze starożytnych. Fasada kościoła św. Anny i pisma z teorii architektury wywarły wpływ na twórców licznych budowli kościelnych.
Pisma opublikowane
Nowa Cegielnia Wynalazku Imci Pana Aignera … (druk 1788); Budownictwo wiejskie z cegły glino-suszonej z planami chałup wiejskich, stosownie do gospodarstwa narodowego (1791); Projekt do urządzenia budowniczych policji z umieszczeniem sposobów zagradzających upadkowi miast… (1792); O świątyniach u Starożytnych i o Słowiańskich (Rocznik TWPN, VII, 1811); O guście w ogólności a w szczególności w budownictwie (Rocznik TWPN, IX, 1816, nadb. 1812) i Uwagi nad Pomnikiem stawiać się mającym dla Kościuszki (1821) i Budowy kościołów… cztery Projekta Kościołów Parafialnych… (1825).
Literatura przedmiotu (wybór)
T.S. Jaroszewski, Chrystian Piotr Aigner, architekt warszawskiego klasycyzmu, Warszawa 1970; S. Lorentz, A. Rottermund, Klasycyzm w Polsce, Warszawa 1984; R. Böning, Aigner Chrystian Piotr, [w:] Allgemeines Künstlerlexikon, SAUR, t. I, München-Leipzig 1992; A. Rottermund, Aigner Chrystian Piotr, [w:] Dictionary of Art, ed. J. Turner, London 1996; J. Polanowska, Stanisław Kostka Potocki (1755–1821). Twórczość architekta amatora przedstawiciela neoklasycyzmu i nurtu picturesque, Warszawa 2009; Taż, Stanisław Kostka Potocki – literat arkadyjczyk, znawca sztuki, architekt amator – i jego rezydencje w dobrach wilanowskich, „Studia Wilanowskie”, XIX, 2012, s. 86–103.
Skróty:
BN – Biblioteka Narodowa; MNK – Muzeum Narodowe w Krakowie; TWPN – Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk
