Silva Rerum | 14.09.2015 Majętny Gdańsk nigdy nie szczędził kosztów, aby godnie powitać koronowane głowy. Fajerwerk z okazji koronacji Jana III Sobieskiego (2 II 1676) czy dekoracja na cześć Marii Kazimiery (20 VIII 1676), to dopiero zapowiedzi obchodów przygotowanych przez mieszczan na rok 1677. Jan III wraz z Marią Kazimierą i synem Jakubem przybył do Gdańska 1 VIII po ponad dwóch miesiącach podróży.
Dekorację miasta stanowiły m.in. dwa obeliski ozdobione panopliami i emblematami na postumentach, ustawione na ul. Długiej (rycina Ernsta Brauna: Obelisci in honorem S.R.M. Ioannis III. Regis Poloniae Gedani erecti). Pierwszy, dedykowany Janowi III, fundatorowi spokoju (Joanni III. fundatori quietis), opatrzony został kompozycjami odpowiadającymi tej koncepcji. Były to symbole laurowego wieńca (ins. Pretiumque et causa laborum – cena i przyczyna trudów), wschodzącego słońca (ins. Procreat orta diem – zradza wschodowi światło) i Słońca między znakami Bliźniąt i Raka (ins. Incipient magni procedere menses – zaczynają się cenne miesiące postępowania naprzód). Kolejny dedykowano Janowi III-Marsowi (Joanni III. Marti Statori), stąd emblematy wyobrażały burzę z piorunami (ins. A qua via nulla est – odtąd brak sposobności), orła lecącego ku słońcu (ins. Attingit solium Jovis – dociera do siedziby Jowisza) oraz wieniec laurowy (ins. Non unis parta triumphis – nie jedyna zdobycz triumfu). Nie wiadomo, kto był autorem programu ideowego tej dekoracji, można jednak przypuszczać, że ta sama osoba, która opracowała przesłanie symboliczne bramy tryumfalnej, wzniesionej przy kamienicy, w której miał rezydować król (Długi Targ 2). Autorem tym był Gotfryd Peschwitz (1631-1696), gdański rajca.
Oprócz rękopiśmiennego opisu projektu, z rysunkami prawdopodobnie samego autora, przechowywanego w Bibliotece Gdańskiej PAN (rkps, sygn. Ms. 2442: Godefr. de Peschvitz Inscriptiones, Elogia et Varia..., 1686), dekorację tę upamiętnia rycina autora projektu architetonicznego – Ernsta Brauna, kapitana artylerii, zamieszczona – podobnie jak opis obelisków – w pamiątkowym druku pt. Kurtzer Bericht von Sr. Königl. Majestät in Pohlen angestelten Reyse in Preussen... ([Gdańsk], Simon Reiniger 1677). Zatytułowano ją Delineatio Portae Triumphalis in Honorem S.R.M. Poloniae Circa Eius Ingressum Ante Aedes Regiae Maiestatis Erectae. Rytownik przedstawił zwieńczoną popiersiem Jana III konstrukcję arkadową, tworzoną przez cztery kolumny i symbolizujące obfitość girlandy owoców. Biustowi Sobieskiego towarzyszyły analogiczne wyobrażenia władców-poprzedników: Władysława IV, Jana Kazimierza i Michała Korybuta. Całość wieńczył posąg dmącej w fanfarę Sławy (Famy). Festony zawieszone nad przejazdem zdobiło wyobrażenie heraldycznego Orła Białego z wypisaną na taśmie inskrypcją AVGEAT IMPERIVM TIBI NVMEN ET AVGEAT ANNOS! („niech Bóg powiększy twe państwo i lata panowania!)*. Dwanaście emblematów umieszczonych na płycinach postumentów dwóch pierwszych kolumn oraz stojących przed nimi baz posągów Marsa oraz Pallas, czyli Minerwy, wyobrażonej w kostiumie Majestatu (Maiestas), ułożono wedle zasady kontrastu problematyki wojny i pokoju oraz wiążących się z nimi generalnych problemów funkcjonowania państwa i obywateli. Z bogiem wojny związano kompozycje emblematyczne odniesione do militarnych przewag Jana III oraz blasku jego panowania. Herkules pokonujący Hydrę (ins. Assurgentibus hydris – podnoszącym się hydrom) to przypomnienie akcji Jana III, powstrzymującej napadającego na Polskę tureckiego agresora. Symbol tarczy Janiny wspartej na pagórku, z koroną w zwieńczeniu (ins. Omen ab eventu est – „z sukcesu bierze się pomyślna wróżba”) odnosił się z pewnością do elekcji po zwycięstwie chocimskim. Wiedzę o pobożnościowej interpretacji tryumfu Sobieskiego nad Turcją i o boskiej inspiracji jego heroicznych działań przekuto w symbol kompasu-busoli, nieodmiennie wzkazującego łodzi na morzu właściwy kierunek (ins. Nunquam tua signa reliqui – „nie zaniedbałem nigdy twych znaków”).
Znamienne, że gdańszczanie zwycięstwa Jana III widzieli przede wszystkim w kontekście powrotu pokoju. Pokazywał to popularny symbol gołąbka z gałązką oliwną w dziobie lecący do arki Noego (ins. Cum pace revertor – „przynosząc pokój”). Blask królewskiego, pokojowego panowania zobrazowano ukazując w promieniach słońca otwierające się muszle z perłami, leżące na plaży (ins. Spes et solatia nostri – „nasza nadzieja i pocieszenie”) oraz zboże i kwiaty, wzrastające dzięki rozproszeniu chmur (ins. Et fovet et discutit – „i użycza ciepła, i rozprasza chmury”). Ostatni z symboli powstał – jak wykazał E. Iwanoyko - z inspiracji dziełem Giovanniego Ferra Teatro d`imprese (Wenecja 1623, s. 624-625, tu ins. Discutit et fovet).
Z Minerwą, kojarzoną z błogosławieństwem czasu pokoju, zestawiono kolejne emblematy. Symbol nagiej Danae, na którą pada deszcz złotych monet (ins. Opibus solatur amicis – „pociesza łaskawymi darami”) to przypuszczalnie odwołanie do dobrobytu po zawarciu pokoju, z aluzją do króla jako dawcy. Słońce oświecające kwiaty i winnicę (ins. Spectatur agendo – „Jest oglądana dzięki działaniu słońca”) to niewątpliwie również symbol odnoszący się do błogostanu ziemi po powrocie z wojny króla-bohatera. Symbol tarczy Janiny w pejzażu, opartej o pagórek na znak stabilności (ins. Non enarrabile textum – „niewypowiedziana osłona”) wskazuje na króla jako tego, który osłania państwo przed niebezpieczeństwami. Portowe miasto czyniło także aluzję do swobodnego handlu drogą morską, przywołując symbol zimorodka w gnieździe (ins. Tranquillo furentem – „Wzburzoną toń uczynił spokojną”). Aluzyjny wobec króla był zapewne i kolejny emblemat, przedstawiający w ikonie drzewo (dąb?) zapewniające na długie lata błogosławiony cień, czyli ochronę (ins. Factura nepotibus umbram – „mające przynieść cień ochłody dla potomnych”). W nawiązaniu do emblematu Sebastiána de Covarubbias Orozco (Emblemas morales, Madrid, Luis Sanchez, 1610, I, nr 59) odwołano się do bezpiecznego spoczynku pod berłem Jana III. Aspekt doskonałości rządu w okresie wojny i pokoju przywoływał z kolei podwójny wizerunek Janusa, postawiony na postumencie (ins. Mirandus imagine – „godnym podziwu wizerunkiem”). Kompozycja z orłem lecącym w stronę piorunów (ins. Vindice tuta meo – „bezpieczna [Polska] dzięki memu obrońcy”) odwoływała się zapewne do symboliki Orła Białego jako wcielenia polskiego narodu politycznego oraz lotu ptaka heraldycznego, kojarzonego z wolnością i czasem pokoju. W jednej z kompozycji dopatrzyć się można aluzji do pary królewskiej, która w okresie koronacji zaprezentowała się w medalierstwie z odniesieniami do słońca i księżyca. W blasku obu planet pokazano glob ziemski, symbol orbis polonus – świata polskiego (ins. Gemino sub lumine gaudet – „[Polska] raduje się pod zespolonym światłem słońca i księżyca, raduje się stale”). Cała dekoracja przekonywała, iż wizyta Jana III i Marii Kazimiery jest alegorią pokoju i odpowiedniego do pory kanikuły czasu obfitości.
Program emblematyczny związany był również z oprawą dekoracji fajerwerku, przygotowanego dla uczczenia pary królewskiej, dnia 3 sierpnia. Symbole komentowały nadrzędny temat przedstawienia, jakim był atak na turecki obóz pod Chocimiem. I tę dekorację znamy z ryciny Brauna, zapewne głównego mistrza ceremonii. Przekaz jej był analogiczny wobec poprzednio opisanych. Świadczy o tym osiem kompozycji emblematycznych (na rycinie brak lemm), odwołujących się ponownie do opieki chrześcijańskiego świata (tarcza Janiny), utwierdzenia go za sprawą cnót heroicznych Sobieskiego (Herkules zabijający Hydrę; Herkules z kolumnami; orzeł i Janina w niebiosach) oraz królewskiego Słońca – jaśniejącego na polskim niebie, przynoszącego wiek złoty (znak Panny), rozpraszającego chmury oraz dającemu kwitnienie kwiatów.
Dekoracje gdańskie należą niewątpliwie do piękniejszych programów emblematycznych XVII-wiecznej Rzeczypospolitej. Nie były one wyrafinowane tematycznie, odzwierciedliła się w nich jednak w pełni przemiana polskiej ikonografii politycznej pod wpływem dworu wersalskiego i francuskiego klasycyzmu. Zamiast pochwały rządu i wyrafinowanych odniesień do bieżących wydarzeń, Gdańszczanie sięgneli po apoteozę monarchy, bliską prezentacji krajów pod rządami rodów dynastycznych.
* Przekład inskrypcji: Eugeniusz Iwanoyko.
Źródła i opracowania (wybór):
E. Fähler, Feuerwerke des Barock. Studien zum öffentlichen Fest und seiner literarischen Deutung vom 16. bis 18. Jahrhundert, Stuttgart 1974
E. Iwanoyko, Emblematyczne Sobiesciana Gotfryda Peschwitza, „Artium Quaestiones” II, Poznań 1983, s. 11-33.
E. Iwanoyko, Gotfryd Peschwitz emblematyk gdański drugiej połowy XVII wieku, „Rocznik Historii Sztuki” XV, 185, s. 231-246.
M. Kaleciński, Mity Gdańska. Antyk w publicznej sztuce protestanckiej res publiki, Gdańsk 2011.
E. Kotarski, Gdańska literatura okolicznościowa XVII wieku, Gdańsk 1993.
E. Kotarski, Muza gdańska Janowi Sobieskiemu 1673-1696, Wrocław 1985.
A. Kurkowa, Grafika ilustracyjna gdańskich druków okolicznościowych XVII wieku, Wrocław 1979.
T. Witczak, Teatr i dramat staropolski w Gdańsku, Gdańsk 1959.