Dzieło Tacyta w interpretacji Justusa Lipsjusza

Gdy flamandzki humanista Justus Lipsjusz miał 27 lat, w 1574 r. w Antwerpii ukazało się jego wydanie dzieł Publiusza Korneliusza Tacyta. Edycją objęte zostały zachowane fragmenty następujących dzieł: Historiae (Dzieje), Annales (Roczniki), a także De situ, moribus ac populis Germaniae libellus (Krótki utwór o położeniu, obyczajach i ludach Germanii), Iulii Agricolae vita (Żywot Juliusza Agrykoli) oraz dzieło włączone do zbioru jako utwór niepewnego autora Dialogus de oratoribus sui temporis (Dialog o współczesnych mówcach). Dwa pierwsze utwory komentator zadedykował cesarzowi Maksymilianowi II, natomiast trzy kolejne – działającemu w Wiedniu węgierskiemu humaniście Janowi Sambucusowi. W liście 37 z tzw. pierwszej centurii, pisanym w 1579 r. do tego autora, Lipsjusz zapowiadał opracowanie nowego wydania dzieł Tacyta.

Komentarze Lipsjusza zostały uzupełnione w antwerpskim wydaniu dzieł Tacyta z 1607 r., które ukazało się już po śmierci filologa. Do wydanych już wcześniej zbiorczo utworów dołączono skomentowane przez Lipsjusza dzieło historyka Wellejusza Paterkulusa. Nowym elementem (w porównaniu z edycją z 1574 r.) było słowo do czytelnika z 1580 r. Z 1605 r. z kolei pochodzi ostatnia przedmowa do czytelnika, w której Lipsjusz uznawał Tacyta za najlepszego w całej literaturze greckiej i rzymskiej autora, odznaczającego się wyjątkową roztropnością.

Dedykacja dla cesarza zawierała omówienie stylu i tematyki dzieł Tacyta. Lipsjusz nazwał go naśladowcą Salustiusza oraz przenikliwym i roztropnym pisarzem, który mógłby przewyższyć znaczeniem wszystkich wcześniejszych historyków rzymskich, gdyby w zakresie języka łacińskiego cechowała go ta sama poprawność. W dalszej części dedykacji autor wyjaśniał, że styl Tacyta był zarazem niepospolity. Lipsjusz uważał, że szczególnie we współczesnych mu czasach lektura dzieł Tacyta przynieść może pożytek ze względu na zagadnienia, które pozostały wciąż aktualne. Poprzedni dziejopisarze zdaniem Lipsjusza podejmowali tematy, w których czytelnik raczej nie znajdował walorów edukacyjnych, lecz przede wszystkim elementy rozrywkowe. Dostrzegana przez niderlandzkiego filologa analogia pomiędzy cesarstwem I w. przedstawianym przez Tacyta a współczesnością uwidaczniała się w obecności tych samych mechanizmów kierujących życiem dworskim oraz obyczajami rządzących. Lipsjusz pisał: „pod władzą tyrana natrafisz na pochlebstwa, donosy, niegodziwości dobrze znane współczesnemu pokoleniu; nic uczciwego, nic szczerego i nawet wśród przyjaciół nie ma zaufania zapewniającego bezpieczeństwo; często ponawiające się oskarżenia o obrazę majestatu, jedyne przestępstwo tych, którzy byli wolni od przestępstwa”. Antidotum na opisywaną sytuację miały być przykłady dzielnych zachowań, o których wspominał wymieniany w Annales stoicki filozof Trazea Petus.

Zarówno w wydaniu z 1574 r., jak i edycjach z 1603 i 1607 r. zawarty został życiorys Tacyta i świadectwa o nim zapisane przez autorów starożytnych. Lipsjusz pisał o Tacycie, używając imienia Caius, wspominał o formie imienia z inicjałem P. Powstałe najpóźniej Annales, opisujące wypadki od śmierci Oktawiana Augusta do rządów Nerona, zostały zamieszczone jako pierwsze dzieło w zbiorze. Każda z zachowanych ksiąg poprzedzona została streszczeniem, a komentarz Lipsjusza znalazł się na niemal wszystkich stronicach. Objaśnienia dotyczyły przede wszystkim kontekstu historycznego, ich część znalazła się także na końcu edycji. Podobny charakter miał komentarz do kolejnego utworu zamieszczonego w zbiorze.

Lipsjusz zdecydował się rozdzielić dwa dzieła, Annales i Historiae, mimo że część uczonych uznawała drugi z tych utworów za naturalną kontynuację ksiąg dotyczących rządów dynastii julijsko-klaudyjskiej. W rzeczywistości jednak, jak podawał niderlandzki filolog w przedmowie do kolejnego dzieła, obejmujące czasy późniejsze Historiae powstały przed Annales. Jednym z czynników przemawiających za takim układem dzieł były różnice w stylu wspominanych utworów. Styl Annales był oschlejszy od stylu Historiae, określonego jako „bardziej kwiecisty i bardziej rozwlekły”. Tacyt, autor piszący tzw. srebrną łaciną, znalazł swojego kontynuatora w Ammianie Marcellinie, który podjął się opisania dziejów rzymskich od cesarza Nerwy aż do śmierci cesarza Walensa. Według Lipsjusza późnoantyczny historyk nie zdołał jednak dorównać Tacytowi.

Przyjęta w wydaniu kolejność dzieł wynikała z tematyki oraz rangi danego tekstu w korpusie utworów Tacyta. Napisana przed wspominanymi dwoma dziełami historycznymi Germania powstała według Lipsjusza mniej więcej w tym samym czasie co żywot teścia Tacyta, Juliusza Agrykoli. Ostatnim dziełem ze zbioru był przypisywany Tacytowi utwór opatrzony przez Lipsjusza tytułem Dialogus de causis corruptae eloquentiae (Dialog o przyczynach zepsutej wymowy), a w czasach obecnych znany jako Dialogus de oratoribus (Dialog o mówcach). Komentator nie wypowiedział się jednoznacznie na temat autorstwa dialogu, niemniej przychylał się do przypisania go Kwintylianowi. W rzeczywistości Kwintylian napisał dzieło o przyczynach degeneracji współczesnego mu oratorstwa, jednak dzieło to zaginęło. Jedno z późnorenesansowych wydań utworu przypisywanego obecnie Tacytowi nosiło tytuł Dialogus de oratoribus, sive de causis corruptae eloquentiae, stanowiąc zarazem połączenie dwóch powszechnie używanych dziś tytułów dzieł Kwintyliana i Tacyta.

Filozofia polityczna Tacyta, znajdująca swoje odzwierciedlenie w lapidarności stylu i wyszukanym słownictwie, stanowiła jeden z głównych nurtów rozważań Lipsjusza zawartych w Politicorum libri (Księgi rządzenia państwem). W wykazie autorów umieszczonym na początku dzieła brabancki filolog pisał, że przyczyną pierwszeństwa przydzielanego Tacytowi jest jego „roztropność i to, że jest on przepełniony sentencjami, a ponadto jest dla nas bliską osobą i niewzywany sam zaproponował pomoc”.

Więcej informacji:

M. Cytowska, H. Szelest, Literatura rzymska. Okres cesarstwa, Warszawa 1992.

Lipsius en Leuven. Catalogus van de tentoonstelling in de Centrale Bibliotheek te Leuven, 18 september-17 oktober 1997, red. G. Tournoy, J. Papy, J. De Landtsheer, „Supplementa Humanistica Lovaniensia” XIII, Leuven 1997.

B. Otwinowska, Modele i style prozy w dyskusjach na przełomie XVI i XVII wieku: wokół toruńskiej rozprawy Fabriciusa z 1619 roku, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967.