Ilustracje naukowe i mikroskop: z historii nauki w XVII w.

Pośrodku ryciny stoi wielopierśna Diana z Efezu, będąca alegorią płodnej Natury, karmicielki wszelkiego stworzenia. Z jej twarzy zsunięto już welon i bogini patrzy nam prosto w oczy. W jednej dłoni trzyma róg obfitości, z którego na kamienny cokół wysypują się żywe istoty – kwiaty, zioła, motyle, żaby, węże itd. – natomiast w drugiej – fragment swego płaszcza-welonu, odchylany nieznacznie przez dwóch mężczyzn, którzy zza niego się wychylają. Po lewej stronie Diany znalazła się strojnie ubrana kobieta; jest to personifikacja Sztuki. W prawej dłoni trzyma ilustrację, prezentującą fantastyczną istotę – mitologicznego sfinksa, pół-człowieka pół-zwierzę – natomiast w lewej – wskaźnik, którym pokazuje deskę kreślarską tudzież tablicę do szkicowania. Na desce czujne oczy współczesnego widza od razu spostrzegą kartę papieru z rozpoczętym szkicem. U podnóża kamiennego cokołu siedzą z kolei dwie wspaniale zbudowane postaci, mężczyzna i kobieta, wyobrażający Pracę, która czerpie z darów Natury. Mężczyzna, rybak, wyławia z głębin morskich ryby, małże, ślimaki oraz skorupiaki. Jest silny, aktywny i nie boi się niebezpieczeństw na morzu. Natomiast kobieta, rolnik, prowadzi osiadły tryb życia; zajmuje się (wielokroć z pomocą mężczyzny) hodowlą i uprawą; cieszy się ziemią, która rodzi. Kim zaś jest postać, która przysiadła przy kamiennym cokole, po prawej stronie? Tak, to Nauka, poznająca wytwory Natury. Nauka w prawej dłoni trzyma ołówek lub rysik, uwieczniając na położonej na kolanie podkładce z kartką to, co właśnie widzi podczas prowadzonej obserwacji. Mężczyźni za nią – jej dwaj pomocnicy, a więc uczeni – odchylają dlań płaszcz bogini (i zerkają przezeń na „stół obfitości”); ale i sama Natura jest Nauce (i poniekąd jej sługom) przychylna, choć w dawnych wiekach wielokrotnie się odgrażała, że „jestem tą, która była, jest i będzie; i żaden śmiertelnik nie podniósł [ani nie podniesie] mego welonu-płaszcza”. Nauka przygląda się uważnie motylowi, który przed chwilą wzbił się w powietrze. Być może zatem drugi szkic, położony na kamiennym cokole, na którym mnożą się sypiące z cornu copiae naturalia, przedstawia któreś stadium przeobrażenia owada – jeden z ukochanych tematów dawnych artystów i naturalistów? Nim jednak odpowiemy na to pytanie, przyjrzyjmy się temu, co Nauka trzyma w lewej dłoni i przez co ogląda żywe stworzenie. Tak, to zbudowany przez van Leewenhoeeka mikroskop, dzięki któremu zostało zrealizowane hasło wyryte na kamiennym postumencie: „ONTDECKTE / ONSIGTBAAR/ HEEDEN”, „odkryte niewidzialne” (od niderlandzkiego słowa onzichtbaarheid). Czy zatem tym, na co wskazała swym wskaźnikiem Sztuka, nie jest przypadkiem projektem mikroskopu lub wizualną reprezentacja tego, co można odkryć za jego pośrednictwem? Wszak dzięki niemu przyrodnicze fantazmaty i chimery minionych stuleci – sfinksy, syreny, harpie itd. – odeszły raz na zawsze do świata wyobraźni artystycznej i tym samym Sztuki. Mikroskop sprawił, że to, czego nie było przez wieki widać, i co kunsztownie rodziła oraz objaśniała Sztuka, której domeną są imaginacja i poezja, nabrało teraz ciała, ciężaru i formy, stając się obiektem intensywnego poznania naukowego z jego „szkiełkiem i okiem” oraz ilustracjami… naukowymi.