„Jako las gęste widzieliśmy okręty”. Amsterdam na szlakach XVII-wiecznych podróży

Samo zamożne miasto – a zarazem potężny port skupiający handel morski i jedna z siedzib Holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej – budziło zachwyt podróżnych, którzy opisywali położenie i bogactwa Amsterdamu, zawsze podkreślając znaczenie tamtejszego portu. Tak właśnie zarysował obraz Amsterdamu na kartach swojego diariusza późniejszy wojewoda ruski Jakub Sobieski (1591–1646), który w 1609 roku w drodze z Londynu do Paryża zwiedził gruntownie Niderlandy, odwiedzając najpierw Flandrię, a następnie przez Rotterdam, Delft, Hagę, Lejdę i właśnie Amsterdam udał się do stolicy Francji. Ojciec Jana Sobieskiego z podziwem oglądał zaokrętowaną w porcie flotę oraz siedzibę kompanii pełną luksusowych towarów i egzotycznych wonnych przypraw sprowadzanych prosto z dalekich Indii. Na kartach swojego diariusza z uznaniem wspomniał: „Sroga tam była rzecz korzenia, cukru i różnych galanteryj, w Europie naszej nie widzianych”. Wiosną 1646 roku do Amsterdamu dotarli już Marek i Jan Sobiescy podróżujący po Europie pod opieką Sebastiana Gawareckiego, którzy podziwiali sam port pełen okrętów, regularną zabudowę miasta i szeregi kamienic wznoszące się nad symetrycznie rozbudowanymi kanałami. Młodzi Sobiescy zwrócili także uwagę na trudną sytuację katolików w protestanckim mieście, zmuszonych od końca XVI wieku do potajemnego uczestnictwa w prywatnych nabożeństwach. Aspekt ten podkreślany jest wielokrotnie w relacjach spisywanych przez podróżnych z ziem Rzeczypospolitej, podobnie o Amsterdamie – podkreślając piękno i zasobność miasta, a zarazem przykre położenie w nim wyznawców wiary katolickiej – w 1678 roku pisał wojewodzic sieradzki Stanisław Wierzbowski. Młody podróżnik z podziwem zwiedzał port i ratusz oraz obserwował miasto pełne wymyślnych towarów, pisał jednak z żalem: „Są także wielkie pałace różnych panów, a drugie, gdzie z floty indyjskiej składają różne towary, to jest srebra, złota, drogie kamienie, indyjskie materye, obicia etc. i inne galanterye. Dostanie tam wszystkiego, co tylko ludzkie serce potrzebuje. Ta tylko nieszczęśliwość, że wiara prawdziwa w skrytości zasiadła; bo nie godzi się nic publicznie czynić, co do nabożeństwa: tylko w kamienicach katolickich, na skrytych miejscach. Jest wiele kościołów różnych zakonów, sami zaś zakonnicy chodzą jak kupcy, po cudzoziemsku, kuso – w czerni, tylko kiedy mają celebrować to rewerendy zwierzchnie kładą pod alby”. W tym samym czasie miasto odwiedzał litewski szlachcic Teodor Billewicz, przechadzając się po porcie, podziwiając kamienice, kanały i nowopowstały wielki ratusz. Litwin zwrócił uwagę na wielką synagogę portugalską przeznaczoną dla Żydów sefardyjskich: „ta takowej wielkości et intus wesołości i ozdoby, iż wszystkie kościoły przechodzi chrześcijańskie tego miasta” oraz poczynił w swoim dzienniku szersze obserwacje na temat sytuacji religijnej w Amsterdamie. Pod koniec października 1684 roku do Amsterdamu dotarli kolejni młodzi szlachcice odbywający edukacyjne wojaże po kontynencie, wojewodzice ruscy Jan Stanisław i Aleksander Jan Jabłonowscy. Spędzili oni w mieście niemal tydzień, przyglądając się życiu wielkiego portu i zwiedzając najważniejsze gmachy miasta, a barwną relację z odwiedzin w Amsterdamie zamieścił na kartach swojego diariusza ich preceptor, miecznik czernihowski Jan Michał Kossowicz. Przybysze z dalekiego Lwowa z zachwytem przybyli do pełnego statków i wystawnych towarów portu, jak pisał zachwycony tym widokiem guwerner młodzieńców: „gdzie od miasta przepyszne z wesołym na morze i okręty prospektem kamieniu na morze, zaś jako las gęste widzieliśmy okręty”. W ciągu kilku kolejnych dni synowie hetmana Jabłonowskiego odwiedzili bogato wyposażony arsenał, giełdę oraz liczne składy kupieckie, kuszące zwiedzających egzotycznymi delicjami. Młodzi Jabłonowscy, wychowankowie lwowskich jezuitów, podczas pobytu w Amsterdamie mimo trudności wzięli udział również w nabożeństwach oraz zwiedzili typowe dla holenderskich miast instytucje jakimi były domy poprawcze. Podróżni podziwiali też świątynie i reprezentacyjny ratusz, nie zwracając niestety uwagi na nazwiska działających w Amsterdamie artystów – z pewnością podziwiali jednak płótna Rembrandta. Warto dodać, iż już od połowy lat 70. XVII wieku liczni podróżni z Rzeczypospolitej odwiedzający Amsterdam mogli liczyć na wyjątkowego przewodnika. Przez kolejne dekady życzliwą opiekę na kolejnymi wojażerami sprawował z wielkim zaangażowaniem rezydent i agent artystyczny Jana III Sobieskiego, Włoch z pochodzenia, Francesco Mollo. Pod jego opieką znaleźli się również synowie hetmana Jabłonowskiego, a Mollo, jak zapisał z ukontentowaniem preceptor braci Jabłonowskich: „ochotnie nas przyjął wszystkich i wielce był rad”.