Kalendarz muzułmański

W Turcji osmańskiej używano kalendarza muzułmańskiego, który różni się od obowiązującego w Europie kalendarza gregoriańskiego (w XVII w. w wielu państwach, zwłaszcza prawosławnych i protestanckich, funkcjonował jeszcze kalendarz juliański). Podstawowa różnica wynika z faktu, iż kalendarz gregoriański jest kalendarzem słonecznym, podczas gdy muzułmański – księżycowym. Kolejną różnicą jest inne liczenie lat – era muzułmańska zaczyna się w 622 r. według kalendarza gregoriańskiego, zaś jej początkiem jest data ucieczki Mahometa z Mekki do Medyny. Ucieczka to z arabskiego hidżra, stąd mówimy o latach hidżry (H), tak jak w naszym kalendarzu o latach po narodzeniu Chrystusa, czyli o roku Pańskim (Anno Domini – AD).

Badacze stosunków polsko-tureckich w epoce nowożytnej stoją więc przed zadaniem przeliczenia lat z ery muzułmańskiej na erę chrześcijańską – co jest konieczne głównie dla ustalenia daty dokumentów tureckich bądź prawidłowego odczytania kronik osmańskich – ewentualnie przeliczenia daty chrześcijańskiej na muzułmańską. To drugie służy może bardziej rozrywce, no ale ciekawe byłoby wiedzieć, w którym roku hidżry Jan Sobieski pokonał Turków pod Wiedniem? W pierwszym odruchu chcielibyśmy wykonać proste odejmowanie: 1683 AD – 622 = 1061 H. Albo dziś: 2012 AD – 622 = 1390 H. Niestety, nie jest to takie proste!

Trzeba zacząć od tego, że rok księżycowy jest krótszy niż rok słoneczny: trwa on 354 dni, podzielone na 12 miesięcy, z których sześć ma 30 dni, sześć 29 dni. Dodatkowo, ponieważ długość miesiąca księżycowego (29,5 doby) jest przyjęta w przybliżeniu, dla wyrównania różnicy dodaje się do roku 11 dni co 30 lat (u nas dodaje się 1 dzień co 4 lata). W efekcie muzułmanie mają w ciągu 30 lat 19 lat po 354 dni i 11 lat po 355 dni. Po 33 latach te 11 dni dadzą cały rok, co oznacza, że 33 lata muzułmańskie równają się 32 latom europejskim. Czas muzułmański biegnie zatem nieco „szybciej”.

Dodatkowo sprawę komplikuje fakt, że początek ery muzułmańskiej przypadł niejako w środku roku 622 – Mahomet uciekł do Medyny 20 czerwca 622 r., ale dla łatwiejszego liczenia przyjmuje się za początek ery 16 lipca 622 r., kiedy to wypadł najbliższy nów księżyca. Pierwszy dzień nowego roku hidżry przesuwa się zatem w czasie w stosunku do kalendarza gregoriańskiego – nie będzie to bowiem zawsze 16 lipca – jako że i rok muzułmański krótszy jest od chrześcijańskiego. Musimy zatem ustalić, kiedy w danym roku AD wypadł pierwszy dzień nowego roku H (zatem 1. dzień miesiąca muharrem) i uwzględniając różnice w długości trwania roku H w stosunku do roku AD, przeliczyć daty.

Najprostszy wzór wygląda następująco: H – (H : 33) + 622 = AD. Datę H dzielimy na 33, aby uwzględnić różnicę w długości roku chrześcijańskiego i muzułmańskiego (1433 : 33 = 43,42). Następnie od daty H odejmujemy wynik dzielenia (1433 – 43 = 1390). Do uzyskanego wyniku dodajemy 622 (1390 + 622 = 2012). Przykładowo, rok 2012 AD jest 1433 rokiem H. A zatem 1433 – (1433 : 33) + 622 = 2012. Uzyskany wynik będzie przybliżony, gdyż 1 muharrem 1433 H przypadł 26 listopada 2011, a z kolei 1 muharrem 1434 H przypada 15 listopada 2012. Z podanego wzoru wynikałoby, że grudzień roku 2011 rok był 1432 H (a w rzeczywistości już 1433 H), zaś grudzień 2012 roku przypada w 1433 H, podczas gdy jest to już 1434 H. Niemniej, błąd jest nieznaczny i nie przekracza roku (w porównaniu do 43 lat, gdybyśmy zastosowali zwykłe odejmowanie!).

A zatem, kiedy Jan Sobieski pokonał Turków pod Wiedniem? Dla obliczenia tej daty należałoby wykonać czynności według podanego wzoru, tyle że zaczynając od wyniku, jakim jest rok 1683. Uprzedzając te skomplikowane działania matematyczne, możemy od razu podać wynik – 12 września 1683 AD odpowiadał 20 ramadan 1094 H. I szczęśliwie w tym przypadku dla nas, 1 muharrem 1094 H przypadł 31 grudnia 1682 r., tak więc lata te szły niemal równolegle (ramadan jest u muzułmanów dziewiątym miesiącem w roku, tak jak nasz wrzesień).

Dodajmy na koniec, że szczegółowe obliczenia można przeprowadzić właściwie tylko na podstawie odpowiednich tablic chronologicznych.