Silva Rerum | 24.11.2020 Pierwsze wzmianki o cytrynach i pomarańczach zostały odnotowane w Rzeczypospolitej już w XV i XVI w., kiedy to sprowadzano je na specjalne okazje na królewskie stoły. Obok pozostałych towarów egzotycznych – fig, migdałów, rodzynek i orzechów, były traktowane jak dobra luksusowe. Ze względu na wysoką cenę cytrusy stosowano przede wszystkim jako przyprawę do potraw mięsnych i rybnych, konfitur oraz jako środek leczniczy.
Smak cytrusów lubił również król Jan III, który w korespondencji z Marią Kazimierą kilkukrotnie poprosił o przesłanie owoców. W liście z 25 lipca 1665 r. napisał: […] Cytryny, pomarańcze, kasztany, jeśliby były, przyślej mi WMć moja duszo […]. Rok później, 19 maja, po raz kolejny wspomina o owocach, polegając na wiedzy swojej małżonki: […] O ogrodne rzeczy na jesień przypomnij Wć moja duszo, nie tylko o kwiaty, ale i o frukty [...] mianowicie „des poires de Bergamotte” (pomarańcza bergamota – przyp. Autor) i innych, które Wć moja panno lepiej wiesz i znasz […]. Cenne owoce były również znakomitym podarkiem wręczanym podczas specjalnych okazji. Król Jan III po swojej koronacji otrzymał w darze od astronoma Jana Heweliusza cytryny wyhodowane w jego własnym ogrodzie. Podobne prezenty monarcha dostał również od innych gdańskich patrycjuszy, którzy dostarczali mu jego ulubione ostrygi, a także sardynki, pomarańcze, cytryny i inne przysmaki.
Stopniowy wzrost spożycia cytrusów, a także wpływy barokowej sztuki ogrodowej z zachodniej Europy, zaowocowały powstaniem w Rzeczypospolitej wielu znakomitych oranżerii i kolekcji roślin egzotycznych. Ich posiadanie świadczyło o wysokim statusie społecznym oraz majętności właścicieli. Złoty okres ich uprawy przypada na XVII i XVIII w., gdy cytrusy kojarzono z mitologicznym złotym wiekiem, a w szczególności z jedenastą z dwunastu prac Herkulesa, w której heros musiał ukraść złote jabłka z Ogrodu Hesperyd.
Ten atrybut stał się zatem przedmiotem pożądania władców i arystokratów, którzy w bohaterskich cnotach, nieśmiertelności i sile herosa pragnęli znaleźć odniesienie do sławy własnego rodu. Miano Polskiego Herkulesa (Hercules Polonus) towarzyszyło królowi Janowi III przez cały okres panowania, co monarcha podkreślał również w swojej letniej rezydencji w Wilanowie. W dekoracjach pałacu obok wizerunków herosa pojawiły się również cytrusy symbolizujące wspomniane złote jabłka Hesperyd. Ich owoce można dostrzec na fasadzie w głowicach kolumn galerii ogrodowych oraz we wnętrzach, m.in. na plafonie z alegorią Jesieni w Antykamerze Królowej i na ramie fasety w Wielkiej Sieni. Ponieważ drzewa cytrusowe kwitną i rodzą owoce w tym samym czasie, a ich liście są wiecznie zielone, stanowią doskonały symbol wiecznej wiosny i płodności. Ten atrybut towarzyszył królowej Marii Kazimierze, którą często przedstawiano z drzewami cytrusowymi lub kwiatami pomarańczy.
Odniesienia do Herkulesa znalazły się nie tylko w dekoracjach wilanowskiego pałacu, ale również w otaczającym go ogrodzie barokowym, gdzie prezentowano kolekcję cytrusów. Dysponujemy dość skromnymi informacjami na temat uprawianych tu gatunków. W listach królewskiego sekretarza Tommasa Talentiego z 1684 r. pojawia się wzmianka o cytrynie lumii ‘Pomum Adami’ (Citrus lumia) zwanej Jabłkiem Adama, która wraz z innymi roślinami została przysłana jako prezent Wielkiego Księcia Toskanii Kosmy III z Florencji. Opat paradyski Paweł Sapieha, w swojej relacji z wizyty w Wilanowie 12 lipca 1694 r., wzmiankuje cytrony (Citrus medica) i pomarańcze (Citrus sp.) sprowadzone przez włoskiego kupca Domenica Comboniego najprawdopodobniej z Italii.
Na podstawie wymienionych źródeł historycznych oraz studiów porównawczych można przypuszczać, że w królewskiej kolekcji znajdowało się kilka gatunków cytrusów, a wśród nich: pomarańcza gorzka (Citrus × aurantium), pomarańcza słodka (Citrus sinensis), cytryna zwyczajna zw. „limonią” (Citrus limon), oraz wspomniane wcześniej lumia (Citrus lumia) i cytron (Citrus medica). Towarzyszyły im inne rośliny śródziemnomorskie i egzotyczne jak: granat (Punica granatum), mirt (Myrtus communis), laur (Laurus nobilis), jaśmin (Jasminum sp.) i rozmaryn (Rosmarinus officinalis). O potencjalnie bogatej kolekcji króla Jana III może świadczyć jego ogromne zainteresowanie ogrodnictwem i botaniką. W częściowo zachowanym katalogu książek biblioteki królewskiej w Żółkwi wymienionych jest kilka pozycji dotyczących cytrusów: traktat ogrodnika królów Francji Claude’a Molleta Théâtre des plans et jardinages z 1652 r., podręcznik agronoma Oliviera de Serresa Le théâtre d'agriculture et mésnage des champs wydany w 1600 r. oraz dzieło włoskiego lekarza Ulissesa Aldrovandiego Dendrologiæ natvralis scilicet arborvm historiæ libri dvo z 1668 r. Wyjątkowo ciekawym tytułem była praca polskiego przyrodnika Jana Jonstona Dendrographias sive historiae naturalis de arboribus et fructibus tam nostri, quam peregrini orbis libri decem figuris aeneis adornati z 1662 r., zawierająca dokładne opisy i ryciny znanych wówczas cytrusów. Być możne to na podstawie tych książek król Jan III dobierał ich gatunki do swojego ogrodu w Wilanowie.
Królewska kolekcja trafiała zimą do ogrzewanej pomarańczarni położonej w południowej części wilanowskiego zespołu pałacowego. Budynek powstał ok. 1682 r. i miał drewnianą konstrukcję na podmurówce. Jego szacunkowe wymiary to 18 x 7 m, co dawało ok. 130 mkw. do przechowywania roślin. Pomarańczarnia mogła więc pomieścić od 30 do 50 okazów uprawianych w donicach, w zależności od rozmiaru drzew. Pomarańczarnia niewątpliwie musiała posiadać okna od strony południowej zapewniające odpowiednie doświetlenie oraz litą ścianę od północy chroniącą przed zimnymi wiatrami. We wspomnianej wcześniej relacji z 12 lipca 1694 r. opat Paweł Sapieha odnotował jednak, że wilanowska pomarańczarnia była już za mała, aby pomieścić królewską kolekcję roślin.
Po śmierci króla Jana III kolekcja cytrusów była wciąż utrzymywana, a nawet powiększana. W 1702 r. królewicz Aleksander Sobieski kupił od włoskiego kupca Dominika Comboniego kilka drzew pomarańczy, którymi zaopiekował się Marcin Brodowski, ogrodnik wilanowski. Rok później rozpoczęto trwające dwa lata naprawy murarsko-ciesielskie w pomarańczarni. Przy sprzedaży dóbr wilanowskich Elżbiecie Sieniawskiej królewicz Konstanty zastrzegł, że 30 drzew pomarańczowych i mobilia ze skarbca przypadają Jakubowi Sobieskiemu. Nowa właścicielka pałacu poleciła rozebranie królewskiej pomarańczarni w 1724 r. i ufundowała nową, trzykrotnie większą, dzięki czemu rozpoczęła zupełnie nowy rozdział w historii wilanowskiej kolekcji cytrusów.
Bibliografia
Banach J., Hercules Polonus: studium z ikonografii sztuki nowożytnej, Warszawa 1984.
Bandtkie J.S., Helcel A.Z. (oprac.), Listy Jana Sobieskiego do źony Maryi Kazimiry, wraz z listami téj królewskiéj rodziny in innych znakomitych osób…, Kraków 1860.
Czołowski A., Urządzenie pałacu wilanowskiego za Jana III, Lwów 1937.
Dokument sprzedaży dóbr Wilanów Elżbiecie z Lubomirskich Sieniawskiej przez Konstantego Władysława Sobieskiego, Wrocław, 3 lipca 1720, AGAD, sygn. 393, s. 43.
Katalog książek biblioteki Najjaśniejszego i najpotężniejszego króla Polskiego z Bożej łaski, Jana III, szczęśliwie panującego, spisany w 1689 roku, Kraków-Warszawa 1879.
Komaszyński M., Jan III Sobieski a Bałtyk, Gdańsk 1983.
Kuchowicz Z., Obyczaje staropolskie XVII-XVIII wieku, Łódź 1977.
Lettera di Tommaso Talenti al granduca Cosimo III de’ Medici, Cracovia 15 Gennaio 1684. Germania Corte Imperiale, diversi dalla Germania e Polonia a Cosimo, principe ereditario poi Granduca e alla Segretaria, con avvisi e minute di risposta, « tenute » da Apollonio Bassetti, Archivio di Stato di Firenze, Archivio Mediceo del Principato, Relazioni con Stati Italiani ed Esteri, f. 4494 (1682-1684).
Manuskrypt ręką własną ks. Pawła Sapiehy Opata Paradyskiego, potem biskupa Żmudzkiego. Diariusz codzienny Anno 1694, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów z Nieświeża, Dz. II, rkp. 60.
Skrzypietz A., Wilanowskie „gospodarstwo” królewicza Aleksandra, „Studia wilanowskie” t. XXI, 2014.
Starzyński J., Wilanów. Dzieje budowy za Jana III, Warszawa 1933.
Tazbir J., Konsumpcja cytrusów w Polsce XVI-XVIII w., [w:] „Pożywienie w dawnej Polsce. Studia i materiały z historii kultury materialnej”, Gieysztor A. (red.), Warszawa 1967, s. 105-114.
Artykuł powstał w ramach projektu „Citri et Aurea” realizowanego we współpracy z Galerią Uffizi – Ogrodami Boboli we Florencji pod patronatem Europejskiego Szlaku Ogrodów Historycznych.
