Liturgiczna tradycja zwycięstwa pod Chocimiem

Zwycięstwo chocimskie Jana III odniesione w 1673 r. miało swój własny historyczny kontekst. Była nim nie tylko pamięć zwycięstwa nad Turkami hetmana wielkiego litewskiego Jana Karola Chodkiewicza w 1621 r., ale także i tradycja liturgiczna związana z wiktorią.
Było nią wspomnienie zwycięstwa z 1621 r. ustanowione w dwa lata po nim przez papieża Grzegorza XV na skutek zabiegów Zygmunta III i przedstawicieli Rzeczypospolitej. Nie był to zresztą jedyny przypadek, kiedy król lub przedstawiciele elit społecznych występowali o zatwierdzenie form liturgicznych dla obszaru Rzeczypospolitej w związku z rozmaitymi zdarzeniami. Ustanowienie liturgii dziękczynnej też nie było  precedensem, uroczyste nabożeństwa przypominały także o zwycięstwie grunwaldzkim. Specyficznym kontekstem wyboru liturgii specjalnej dla upamiętnienia zwycięstwa było poczucie zagrożenia sprawnością ekspansji tureckiej odczuwanego nie tyle nawet w Rzeczypospolitej, ile w Europie. O nastrojach ówczesnej Europy, oddalonej przecież od teatru wydarzeń, świadczy wydane po zwycięstwie brewe Grzegorza XV Victoriarum gloria. Również uczestnicy zwycięstwa przypisywali je wyjątkowej opiece świętych patronów, m.in. archanioła Michała, dla którego szczególny kult żywił hetman Chodkiewicz, mający zwyczaj każdą wyprawę wojenną polecać św. Michałowi. Przez innych zwycięstwo było przypisywane interwencji św. Wacława – zgonie ze średniowieczną jeszcze tradycją – jednego z patronów Królestwa Polskiego.
Tekst uroczystego nabożeństwa został ostatecznie zredagowany (w pierwszej wersji) na polecenie synodu piotrkowskiego w 1628 r. i opublikowany staraniem arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Wężyka jako Officium gratiarum actionis pro Victoria ex Turcis obtenta, dwukrotnie - w 1628 i 1629 r.
Zezwolenie obejmowało możliwość odprawiania uroczystej procesji i oficjum, zatwierdzone ostatecznie przez papieża Urbana VIII w 1629 r. Msza wotywna odprawiana tego dnia nie była określona, a wybór intencji miał charakter zwyczaju, choć wybierano formularz mszy o Duchu św., zatem tej samej, którą odprawiano na rozpoczęcie obrad sejmowych. Zapewne tradycja liturgiczna była bardzo żywa i nie do końca uregulowana, zatem kształtowana także przez lokalne zwyczaje. Tak m.in. ukształtowała się ludowa tradycja święta świętych Turków obecna na Podlasiu.
Choć drugie chocimskie zwycięstwo przypadało w innym terminie i nie mogło mieć bezpośredniego związku z datą odprawianego uroczystego nabożeństwa nie jest chyba jednak dziełem przypadku, że Officium gratiarum actionis pro Victoria ex Turcis ukazało się także raz jeszcze, tym razem we Lwowie właśnie w 1683 r. Można zatem wskazać na dwa nurty łączonej pobożności, które nadawały nowe znaczenia wiktorii nad Turkami. Pierwsza była ciągle obecna, a wzmocniona przez wydanie tekstu nabożeństwa dziękczynnego za zwycięstwo nad Turkami, drugia to formacja religijna samego hetmana.