Silva Rerum „Kronika Polska” Marcina Kromera, królewskiego sekretarza, a następnie biskupa warmińskiego, wydana w języku łacińskim w 1555 roku pod tytułem „De origine et rebus gestis Polonorum[1]” pełna jest opisów krwawych starć władców, bitew i wojen, które czasem ustępują miejsca uwagom dotyczącym zaskakująco mroźnej zimy, niezwykle gorącego lata lub narodzinom dwugłowego cielęcia. Wielka polityka i świat zwierząt nie wypełniają jednak wszystkich stronnic kroniki, autor stara się sięgać w przeszłość głębiej szukając przyczyn nieszczęść spadających na kraj i tłumacząc uwidaczniający się w zachwianiu równowagi w przyrodzie gniew Boga działaniami ludzi.
Cóż może być bardziej nienaturalnego od kobiety, która zamiast rodzić i wychowywać dzieci, wspierać ewangelizacyjne działania Kościoła i praktykować ascezę, woli rządzić państwem? Takie dziwne zachowania Marcin Kromer przypisuje zazwyczaj żonom władających Polską Piastów, które na dwór przybyły w terenów Świętego Cesarstwa Narodu Niemieckiego. Silnie kontrastują one z księżniczkami słowiańskimi i węgierskimi, które do męskiej historii utrwalonej w Kronice wdarły się jedynie jako pobożne matki i wdowy. Rycheza, córka palatyna reńskiego, żona Mieszka II, i Agnieszka, córka margrabiego Leopolda III poślubiona Władysławowi Wygnańcowi, nie zostały zapamiętane jako córki swoich ojców ani nawet żony mężów tracących korony, ale kobiety władające mężczyznami. Niechętny takim postawom Kromer pisze o Rychezie, że była to niewiasta rzkomo nabożna i świątobliwa jako się udawała a rzecza samą śmiała, chytra, i łakoma, rozmaitemi i nieznośnemi podatki, za męża ustawionemi lud bardziej a bardziej cisnęła: nowe sposoby zbierania pieniędzy wymyslała[2]. Działanie żony Mieszka II nie jest według autora Kroniki Polskiej zapobiegliwością, troską o umocnienie władzy męża, walką o koronę dla wygnanego z kraju syna Kazimierza, ale rządami białogłowskimi, wynaturzeniem wynikającym ze słabości umysłowej i rozwiązłości Mieszka, który na gnuśności [...] wiek swój zasadziwszy wszystek na rozkoszach zakuszenia i dotykania pochodzących trawił, [...] i z łoża małżeńskiego miał wykraczać[3]. Ironią losu - czy też raczej autora Kroniki - jest śmierć Mieszka w wyniku kastracji dokonanej w czeskiej niewoli. Utrata męskości w znaczeniu dosłownym dokonuje się w Kronice Polskiej w następstwie symbolicznej kastracji Mieszka przez jego energiczną żonę, a władza kobiety prowadzi do upadku państwa i cierpienia poddanych.
Podobne efekty przynoszą w Kronice Polskiej lata panowania Agnieszki Babenberg (przez Kromera nazywanej Krystyną) mającej na męża Władysława II przemożny wpływ. Agnes więzami krwi związana z dworem cesarskim miała, zdaniem Kromera, domagać się od męża przejęcia pełnej władzy w Polsce i zjednoczenia państwa kosztem braci. W swoich próbach zmiany układu sił w Polsce nie wahała się naciskać na męża, wygłaszać mowy przed senatem, samotnie bronić obleganego Krakowa i wzywać na pomoc wojsk z Rzeszy. Jej silnej osobowości Marcin Kromer przypisuje upadek Rzeczpospolitej i wygnanie Władysława, któremu ambitna żona przyniosła raczej utrapienie aniżeli korzyść: tym więcej żałosnemu mężowi żalu przydawałą ukazując, że on nadzwyczaj pospolity i nad prawa narodów wszystkich, na czwartą tylko cząstkę księstwa wepchniony jest. Przypomina, że ona cesarską dziewką [...] będąc, w nadzieję księstwa całkowitego, z tak wielkim posagiem zań poszła [...][4].
Miłość do kobiet zarówno dla Mieszka II jak i Władysława okazała się zgubna i w konsekwencji doprowadziła do zachwiania równowagi w państwie. Władza kobiety została przez Kromera ukazana jako upadek wartości moralnych i wynik słabości mężczyzny, przyczyna wojen i śmierci władcy. Wszak już w XVI wieku wiadomo było, że szalona miłość żeńska i onej namowy a pochlebstwa nocne, [...] wiele bardzo u chłopów żonatych mogą [...][5].
[1] W tłumaczeniu na język niemiecki Mitnächtischer Völckeren Historien, Bazylea 1562, po polsku Kronika Polska, Kraków 1611 (tutaj cyt. za wydanie drugie, Sanok 1857).
[2] Kronika Polska, s. 143.
[3] Tamże, s. 141-142.
[4] Kronika Polska, s. 281.
[5] Tamże, s. 284.