Pałac sułtana

Pałac sułtański (seraj) nieodłącznie kojarzy się z imperium osmańskim. Pałac sułtański jako siedziba władcy odbiegał jednak nieco o naszych wyobrażeniach o pałacach królewskich – właściwie możemy powiedzieć, że stał się kwintesencją Orientu, jakkolwiek potoczne wyobrażenia o nim bywają często przesadzone i mylne.

Sułtanowie tureccy budowali swoje pałace w kolejnych stolicach państwa – w XIV w. była nią azjatycka Bursa, następnie Adrianopol i od 1453 r. Konstantynopol, zwany potocznie Stambułem. To właśnie tam, za sprawą Mehmeda II Zdobywcy wzniesiono w 2. połowie XV w. najwspanialszy i najbardziej znany pałac sułtański – Topkapy.

O ile nam pałac kojarzy się przede wszystkim z mniej lub bardziej rozbudowaną rezydencją, otoczoną ewentualnie ogrodem (jak choćby Wilanów), o tyle Topkapy był właściwie osobnym miastem. Pałac został wzniesiony nad morzem w Stambule, na cyplu między Bosforem a Morzem Marmara. Mieścił w sobie ogrody, tereny łowieckie i pawilony mieszkalne. Dzielił się na część wewnętrzną i zewnętrzną. W części wewnętrznej, którą stanowił dziedziniec, otoczony haremem i innymi apartamentami, mieszkał sułtan. Była to prywatna część pałacu.

Część wewnętrzną i zewnętrzną pałacu łączyła Brama Sprawiedliwości (Porta). Tam sułtan przyjmował poddanych i ferował wyroki. Tam też ustawiano tron, na którym zasiadał władca w czasie oficjalnych uroczystości. Na prawo od Bramy Sprawiedliwości znajdowała się kopulasta komnata, w której obradowała rada sułtańska. Za tą komnatą z kolei była sala tronowa, gdzie władca przyjmował ambasadorów.

Pałac był nie tylko rezydencją sułtana, ale także ośrodkiem rządu. Zamieszkany był przez sułtańskich niewolników, którzy pobierali fachowe nauki, po czym byli mianowani na wysokie urzędy. Wszyscy namiestnicy, dowódcy wojskowi i przedstawiciele władzy wywodzili się z pałacu i byli sułtańskimi niewolnikami. System ten, odziedziczony po arabskich Abbasydach, nazywano „kul”. Jego podstawowym zadaniem było dostarczenie władcy ślepo oddanych, a zarazem wykwalifikowanych niewolników, których mógł on dowolnie awansować lub degradować. Takimi niewolnikami byli również wielcy wezyrowie, w tym znany Kara Mustafa – sułtan mógł go tak łatwo kazać uśmiercić po klęsce wiedeńskiej właśnie dlatego, że mimo sprawowania pierwszego urzędu w państwie, Kara Mustafa był tylko niewolnikiem władcy.

Niewolnicy rekrutowali się spośród jeńców wojennych, ludzi kupionych na targowiskach bądź wziętych w ramach tzw. dewszirme – czyli poboru spośród najczęściej niemuzułmańskich poddanych sułtana. Dewszirme podlegali chłopcy i młodzieńcy w wieku 8-20 lat. Wysyłano ich do Stambułu, gdzie dokonywano selekcji. Większość wysyłano do rodzin tureckich w Anatolii na wychowanie, a po sturczeniu przyjmowano do korpusu janczarów. Pozostałych - najlepszych - wybierano na paziów do pałacu (tzw. iczoglanów). Otrzymywali oni staranne wykształcenie i to spośród nich rekrutowali się przyszli namiestnicy i urzędnicy osmańscy. Pierwszy etap edukacji trwał od dwóch do siedmiu lat. Kończył się weryfikacją, zwaną czykma, po której mniej zdolni odsyłani byli do służby w oddziałach kawalerii. Zdolniejsi byli kierowani do służby w pałacu sułtańskim - W XVI w. średnio w Topkapy służyło 700 paziów. Pod nadzorem eunuchów kształcili się oni w zakresie różnych rzemiosł bądź sztuk pięknych. Po czteroletnim szkoleniu kierowano najzdolniejszych do służby w prywatnych apartamentach sułtana, pozostałych zaś odsyłano do kawalerii.

Sułtan miał na własny użytek cztery komnaty, z których najważniejszą była komnata prywatna – has oda. Służba w tej komnacie była najwyższym wyróżnieniem i oznaczała bezpośredni dostęp do władcy. Dostępowało jej z reguły 40 paziów. Najzdolniejsi i ci, którzy potrafili sobie zaskarbić łaskę sułtana, mogli osiągnąć najwyższe urzędy – jak ów Ibrahim, kamerdyner prywatnego apartamentu Sulejmana Wspaniałego, którego sułtan mianował w 1522 r. wielkim wezyrem. Dodajmy, że czykma, przy której można było awansować bądź przesunąć paziów sułtańskich do innej służby, odbywała się każdorazowo przy okazji objęcia tronu przez nowego sułtana. Kiedy władcą został Mehmed IV, w 1649 r. w ramach czykmy służbę zmieniło ok. 3 tys. paziów.

Jak widać, pałac sułtański był nie tylko siedzibą władcy, ośrodkiem rządu, ale i szkołą kadr urzędniczych i wojskowych. Było to prawdziwe serce rozległego imperium.