Silva Rerum | 17.08.2010 Potoccy to jedna z najważniejszych i najbardziej wpływowych rodzin w dawnej Rzeczypospolitej. Można powiedzieć, że ich wpływy w ojczyźnie stały się silne i wyraźne już w pierwszej połowie XVII w. Od tego też czasu powstawać zaczęło coraz więcej utworów pochwalnych kierowanych do przedstawicieli tego rodu. Wynikało to naturalnie z chęci pozyskania wpływowych mecenasów i patronów albo z potrzeby odwdzięczenia się osobom, które taką opiekę już roztoczyły nad konkretnym autorem. Panegiryki dla Potockich pisało bardzo wielu poetów i znaczna część z nich pozostaje dla nas anonimowa. Niewykluczone, że po pióro chwytali oni tylko sporadycznie i nie traktowali układania wierszy jako swojego podstawowego zajęcia, które miałoby im zapewnić poparcie możnego opiekuna. Niezależnie od tego częstym motywem, jaki wykorzystywany był w pochwalnych utworach poświęcanych tej wybitnej rodzinie, był herb, którym się pieczętowała, czyli Pilawa.
Godłem tego herbu jest figura półtrzeciakrzyż umieszczona w błękitnym polu. Jest to podwójny krzyż z jeszcze jednym dodatkowym ramieniem znajdującym się u dołu, po lewej stronie z punktu widzenia rycerza, który trzyma tarczę. Jak łatwo się domyślić, panegiryści najczęściej odwoływali się właśnie do symboliki krzyża, która niesie ze sobą bardzo wiele znaczeń i skojarzeń łatwo dających się przekształcić w pochwałę. Kolejnym motywem zaczerpniętym z godła Potockich jest liczba trzy wynikająca ze specyficznej formy krzyża zamieszczonego w tarczy heraldycznej. Choć warto zaznaczyć, że ten drugi element jest owocem pewnego rodzaju naciągnięcia, gdyż w Pilawie doszukać się można tylko dwóch pełnych krzyży, trzeci natomiast pozbawiony jest jednego ramienia. Jak się okazuje, fakt ten nie stanowił nawet najmniejszej przeszkody dla autorów wierszy pochwalnych.
Bardzo dobrym przykładem praktycznego zastosowania aluzji heraldycznych opartych na figurach krzyża i trójki są wiersze zamieszczone pod ryciną przedstawiającą Pilawę, jaką można znaleźć w dedykowanym Antoniemu Michałowi Potockiemu, wojewodzie bełskiemu, kalendarzu na rok 1758 wydanym w Zamościu. Ta słowno-wizualna kompozycja, jak wiele podobnych określanych mianem stemmatów, zamieszczona została na odwrocie strony tytułowej druku. Pod herbem znajdują się cztery dwuwersowe wiersze, które w doskonały sposób reprezentują technikę tworzenia panegirycznych kompozycji osnutych na motywach heraldycznych. Pierwszy z nich nawiązuje zarówno do liczby trzy, jak i do krzyża:
Do trzech krzyżów trzy daję Potockim korony:
Świętobliwość i Zacność z Męstwem dla obrony.
Kolejny dwuwiersz nawiązuje do motywu krzyża i orderu, który często przybiera taki właśnie kształt:
Krzyż Kawalerski broni wiary, królów, prawa,
Doskonale to czyni Potockich Pilawa.
Kolejne wersy odnoszą się już do głębszej symboliki krzyża, który utożsamiano z drzewem życia, jako że śmierć Chrystusa w religijnym wymiarze oznacza odrodzenie. Brzmią one następująco:
Drzewem żywota krzyż jest, trzy takie w Pilawie,
Więc dom cały Potockich nieśmiertelny w sławie.
Ostatni dwuwiersz nawiązuje natomiast do angażowania się Potockich w działania obronne ojczyzny:
Nie jedną z nieprzyjaciół wystawiacie iże
Kawaleryję, potrójne więc dane wam krzyże.
Te XVIII-wieczne wiersze są bardzo proste w swojej budowie, lecz stanowią owoc długiej tradycji tworzenia utworów pochwalnych w oparciu o motywy heraldyczne. W przypadku Potockich, jak już wspomniano, najważniejszym takim motywem był właśnie krzyż.
Każdy z panegirystów mógł się wzorować na swoich poprzednikach i na przestrzeni wieków zasób nowatorskich rozwiązań i pomysłowych chwytów opartych nawet na najbogatszej symbolice jakiegoś przedstawienia wyczerpał się. Stąd też tego typu utwory powstałe w drugiej połowie ostatniego stulecia istnienia I Rzeczypospolitej wydają się miałkie i wtórne. Wrażenie to jest w zasadzie usprawiedliwione, gdyż przeważnie bazują one na materiale będącym owocem wielu pokoleń bardziej bądź mniej uzdolnionych poetów.