20 lutego 2024 roku do Pałacu Wilanowskiego powrócił portret Adama Naruszewicza. To jedno z dzieł należących do wilanowskiej kolekcji, które zostało utracone w wyniku II wojny światowej.
Coraz większa dostępność internetowych katalogów aukcyjnych, a także digitalizacja zbiorów muzealnych zwiększa szanse na odnalezienie poszukiwanych obiektów. Ze względu na wielkość światowego rynku sztuki, bezcenna jest w tym względzie współpraca z antykwariuszami, muzealnikami, kolekcjonerami czy osobami, które z racji wykonywanego zawodu, bądź zainteresowań mają kontakt z dziełami sztuki. Dzięki współpracy tych osób i zespołów Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego powołanych w celu restytucji dóbr kultury, kolejne zabytki wracają do polskich instytucji publicznych.
W kolekcji wilanowskiej istniał zespół portretów ukazujących reprezentantów środowiska oświeceniowych uczonych z kręgu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. Część ze zgromadzonych w Wilanowie portretów była kopiami oryginalnych wizerunków wykonanych na polecenie Stanisława Augusta Poniatowskiego przez Ludwika Marteau[1].
Portret Adam Naruszewicza po raz pierwszy pojawia się w źródle z roku 1827: „Opisanie historyczno-statystyczne miasta Warszawy przez Łukasza Gołębiowskiego, członka Tow: Warsz: Przy: Nauk…, w Warszawie 1827”. Na stronie 235. autor wymienia obrazy znajdujące się w wilanowskich wnętrzach „Galeryi i przyległych pokoiach: (…) I z późniejszych czasów są tu wyobrażenia, przypominające Krasickiego, Piramowicza, Kopczyńskiego, Naruszewicza, Staszica, Niemcewicza i Xięcia Józefa Poniatowskiego, (…)”. Nie ma opisu obrazu, ani powiązania go z numerem w kolekcji. Pewną wskazówką – zawartą w późniejszych źródłach – może być jego wymienienie w grupie portretów, które sąsiadują z wizerunkiem Naruszewicza.
Zbiór portretów oświeceniowych uczonych wymieniony jest w inwentarzu pałacu wilanowskiego z roku 1877 (AGAD AGWil., ZPMiPW, sygn. 184, Inwentarz obrazów, [1877]). Pod pozycją 820 odnotowany jest portret Adama Naruszewicza. Poza krótkim biogramem portretowanego pojawia się lapidarna charakterystyka ujęcia: „W stroju duchownym, popiersie”. Portret wymieniony jest jako obiekt eksponowany w pomieszczeniu Biblioteki, wśród innych wizerunków postaci związanych z tym okresem historii Polski: 815 – Stadnicki (wymieniony jedynie z nazwiska, pozycja zapisana ołówkiem), 816 – Ignacy Krasicki, 817 – Szczepan Hołowczyc, 818 – Onufry Kopczyński, 819 – Stanisław Staszic, 820 – Adam Naruszewicz (na stronie 118), 821 – Julian Ursyn Niemcewicz, 822 – Grzegorz Piramowicz, 823 – N.N., 824 - Samuel Bogumił Linde, 825 – Jerzy Samuel Bandtkie, 825bis – Jan Paweł Woronicz.
W katalogu George’a Duchesne’a (AGAD, AGWil., ZPMiPW, sygn. 185, Catalogue des Tableaux, Objets d’art et d’ameublement qui se trouvent au Palais de Willanow, après Varsovie, appartenant à Monsieur le Comte Xavier Branicki, […] dresse par […] Georges Duchesne […], [1895], s. 117-119), podobnie jak w inwentarzu wspomnianym wyżej, z 1877 roku, podanych jest pod pozycjami 815-825 zespół portretów następujących postaci: 815 – Stadnicki (wymieniony jedynie z nazwiska), 816 – Ignacy Krasicki, 817 – Szczepan Hołowczyc, 818 – Onufry Kopczyński, 819 – Stanisław Staszic, 820 – Adam Naruszewicz, 821 – Julian Ursyn Niemcewicz, 822 – Grzegorz Piramowicz, 823 – portret niezidentyfikowany, 824 – Samuel Bogumił Linde, 825 – Jerzy Samuel Bandtkie, 825bis – Jan Paweł Woronicz. Zespół wymieniony jest w lokalizacji: Bibliothèque au dessus du bâtiment en façade – Côté Gauche.
Jeszcze jednym źródłem, które odnotowuje portret bp. Adama Naruszewicza w zbiorach wilanowskich, jest przewodnik Wiktora Czajewskiego (Willanów, Czerniaków, Morysin, Gucin, Natolin. Wraz ze szczegółowym spisem 1000 obrazów z Galeryi Willanowskiej, „Illustrowany Przewodnik po Warszawie i okolicach”, Warszawa [Nakł. Własnym W. Czajewskiego], 1893). Obraz wymieniony jest tu wśród obiektów znajdujących się w Bibliotece, pod numerem 820 (s. 156): Adam Stanisław Naruszewicz, historyk. Numery obiektów 815-825 (w tym 825 bis) są zgodne ze sposobem opisu w dwóch wcześniej wymienionych źródłach, inwentarzach z lat 1877 i 1895.
Niewykluczone, że to właśnie ów portret Naruszewicza wspomniany jest przez Irenę Voisé w tekście jej autorstwa opublikowanym w „Studiach Wilanowskich” (X, 1984) pt. Straty wojenne w zbiorach malarstwa w Wilanowie. Autorka pisze, że straty „obejmują ok. 350 zaginionych obrazów, w tym około 50 portretów. Wśród nich m.in. tak bardzo przydatne dziś – wobec nowej, powojennej koncepcji Galerii Portretów Osobistości Polskich, związanych z historią kraju – wizerunki osób tej miary co Adam Kazimierz Czartoryski, Tadeusz Kościuszko, Samuel Bogumił Linde, Julian Ursyn Niemcewicz, Adam Naruszewicz, Stanisław Staszic, Ignacy Krasicki i in.”
[1] O zespole portretów pisała K. Gutowska-Dudek, Louis Marteau i jego portrety uczestników obiadów czwartkowych, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, XIX, 1975, s. 477-536. Portret Naruszewicza miał w królewskiej galerii nr 313, został zniszczony prawdopodobnie w latach 30. XIX wieku w petersburskim Ermitażu, ale przed wywozem i zniszczeniem powstało szereg kopii malarskich i graficznych zachowanych m.in. w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Gabinecie Rycin Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie.