W okresie od sierpnia do grudnia 2014 r. trwały prace konserwatorskie przy ceramicznej dekoracji ścian Gabinetu Farfurowego, który znajduje się na piętrze pałacu króla Jana III w Wilanowie. Projekt poprzedziły długotrwałe badania naukowe, a jego realizacja była możliwa dzięki dofinansowaniu z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Ceramiczną dekorację Gabinetu Farfurowego tworzą kompozycje z biało-niebieskich fajansowych fliz z wytwórni w Amsterdamie i Utrechcie, wykonane ok. 1690 r. Przyjmując, że dekoracja ta powstała za czasów króla Jana III, można stwierdzić, że należy ona do najwcześniejszych zachowanych realizacji, w których ceramiką ozdobione są wszystkie ściany. Kompletny wystrój tego pomieszczenia o wyjątkowej dla Wilanowa wartości historycznej i naukowej, reprezentujący klasę artystyczną godną rezydencji monarchy, należy do unikatów pośród innych dokonań tego typu w Europie.
Płytki zdobione są scenami dworskimi, pasterskimi, biblijnymi, motywami jeźdźców, stworów morskich oraz pejzażami, stanowiąc obramienie dla 120 paneli, złożonych w przeważającej mierze z 12 kafelków, z przedstawieniami wazonów z bukietami; złocenie zostało dodane później, po zamontowaniu płytek na ścianach. Obecność tak licznych kwiatowych panneaux, z których połowa zawiera unikalne zdobienia w typie chinoiserie, jest równie wyjątkowa na tle innych tego rodzaju dokonań. Co więcej, zachowany w gabinecie zespół wyrobów zawiera niemal wszystkie wzory produkowane w Utrechcie w tym czasie.
Dekoracja gabinetu fajansową okładziną wznosi się na wysokość 2,3 m od poziomu podłogi, jej powierzchnia wynosi 32,7 m2 (z czego przysłonięta listwami przy podłodze to ponad 3,2 m2), a całkowita liczba fliz to 1956 sztuk.
Prace konserwatorskie i restauratorskie w Gabinecie Farfurowym planowano od kilku lat, w roku 2012 przeprowadzono kompleksowe badania technologiczne i materiałowe fliz. Obecne prace, które potrwają do końca 2014 r., będą realizowane dzięki dofinansowaniu z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Stan ceramiki pokrywającej ściany jest w większości zły i niestabilny, na co wpłynęła nie zawsze łaskawa dla dzieł sztuki historia pałacu oraz eksploatacja pomieszczenia i wprowadzane w nim zmiany. Około 50% całej okładziny ma tendencje do odspajania się od ścian, najbardziej zagrożone elementy dekoracji zlokalizowane są nad otworami wejściowymi do sąsiadujących pomieszczeń, w narożnikach gabinetu (zwłaszcza w pn.-zach.), w najniższym pasie płytek oraz w obrębie glifów okiennych.
Ceramiczny wystrój był w przeszłości kilkakrotnie poddawany reperacjom i pracom konserwatorskim – ostatnio w latach 60. XX w., przed udostępnieniem pałacu dla zwiedzających. W czasie powojennych remontów zmianie uległa lokalizacja wielu fliz, były one przycinane, szlifowane i złocone. Nie można też wykluczyć zmian niektórych partii w XIX wieku. Niektóre elementy ceramiczne zostały bezpowrotnie uszkodzone lub rozbite. Część powierzchni ścian pokryto wtórnie płytkami wykonanymi na potrzeby prac konserwatorskich przez Pracownię Heleny i Romana Husarskich. Po wzmacnianiu stropów nad parterem pałacu dolna partia najniższego pasa kafelków została częściowo zasłonięta przez listwy podłogowe. W tym roku planujemy przywrócić podłodze w Gabinecie Farfurowym poprzedni poziom i ponownie eksponować unikalną ceramiczną dekorację w całości.
Projekt, w którego przygotowanie (co jest już stałą regułą) zaangażowało się wielu pracowników z wielu działów naszego muzeum, dostarczył nam kolejnych bezcennych doświadczeń. O przebiegu prac konserwatorskich i przeprowadzonych badań opowiadają film oraz poniższy tekst bogato ilustrowany fotografiami.
Zainteresowanym polecamy także wydaną przez muzeum książkę Piotra Oczki i Jana Pluisa, Gabinet Farfurowy w pałacu w Wilanowie. Studium historyczno-ikonograficzne, Warszawa 2013, którą można kupić w e-sklepie .
Październik 2014 r.
Pierwszy etap prac konserwatorskich w Gabinecie Farfurowym polegał na demontażu najbardziej zniszczonych, odspajających się fliz (płytek) lub tych, które utrudniały przeprowadzenie prac konserwatorskich na ścianie gabinetu. Zdemontowano łącznie ponad dwieście trzydzieści fliz. Każdą z nich udokumentowano fotograficznie, a na ich oczyszczone rewersy naniesiono odpowiednie numery inwentarza muzealnego.
Zgodnie z przewidywaniami na wielu flizach po usunięciu zaprawy odnaleziono sygnatury i cyfry naniesione błękitną farbą, jeszcze w trakcie ich produkcji pod koniec XVII wieku. Po zakończeniu prac dokumentacyjnych będzie to niezmiernie cenny materiał do dalszych badań historycznych.
Już dzisiaj możemy zidentyfikować sposób numerowania poszczególnych płytek tworzących złożoną z dwunastu fliz kompozycję z przedstawieniami wazonów z bukietami. Cyfry te były wskazówką dla osób układających płytki na ścianach Gabinetu Farfurowego ponad trzysta lat temu.
Odsłonięte partie ścian ukazują ciekawą i niejednorodną strukturę. W najbardziej interesujących miejscach pobrano próbki do badań laboratoryjnych. Nie są to jedyne badania, które towarzyszą pracom konserwatorskim w Gabinecie Farfurowym.
W ramach dalszych badań przy pomocy kamery termowizyjnej przeprowadzono analizę stanu izolacji termicznej ścian pomieszczenia. Dwókrotnie pobrano również próby do analiz mikrobiologicznych: na początku prac oraz po zakończeniu etapu demontażu. Porównanie wyników z różnych etapów pozwoli także na wyciągnięcie wniosków odnośnie stanu zachowania samych ścian i na stworzenie najkorzystniejszych warunków ekspozycji po zakończeniu prac konserwatorskich.
Wyselekcjonowano płytki z przedstawieniami fantastycznych stworów morskich, których motywy wykorzystane mają być w opracowaniu kopii fliz, które uzupełnią brakujące partie pod parapetami obu okien znajdujących się w gabinecie. Zostaną one wykonane zgodnie z oryginalną technologią.
Bardzo duże znaczenie dla stabilności całej dekoracji ceramicznej miały prace przy konsolidacji zaprawy mocującej flizy pozostające na ścianach – były to żmudne zabiegi iniekcji.
Listopad – grudzień 2014 r.
W kolejnym etapie prac konserwatorskich i restauratorskich w Gabinecie Farfurowym kontynuowano konsolidację zaprawy mocującej płytki, podklejanie rozwarstwień na styku zaprawy i ścian, między innymi poprzez iniekcje. Uzupełniono też ubytki spoin między cegłami nad wejściem do Gabinetu o Trzech Oknach i poniżej okien w gabinecie. Dodatkowo przeprowadzono próby doboru najlepszych zapraw dla przyszłych prac montażowych zakonserwowanych i odtworzonych płytek.
Po zdemontowaniu poddano pracom konserwatorskim płytki o największym stopniu zniszczenia. Udokumentowano fotograficznie sygnatury i oznaczenia XVII- i XVIII-wiecznych rzemieślników, które odkryto od spodu zabytkowych płytek.
Konserwacja i restauracja zdemontowanych płytek ceramicznych polega nie tylko na usunięciu nawarstwień, ale także na klejeniu zachowanych fragmentów oraz na rekonstrukcji brakujących elementów. Trudnym do wykonania jest zabieg uzupełnienia brakującej warstwy szkliwa. Zastosowano w tym celu techniki konserwatorskie bazujące na odpowiednio modyfikowanych i barwionych żywicach syntetycznych (bez konieczności wypalania szkliwa). W trakcie tych prac zidentyfikowano kilkanaście przykładów niekompletnych płytek, które podczas historycznych napraw zostały uzupełnione fragmentami oryginalnej szkliwionej ceramiki, pochodzącej z innych egzemplarzy fajansowych holenderskich płytek. Trudno jednoznacznie wskazać czas przeprowadzenia tych napraw. Ze względu na ich historyczny charakter zdecydowano o pozostawieniu tych rekonstrukcji.
Restauracji poddano także płytki ceramiczne, które zostały użyte w niewielkiej liczbie egzemplarzy do uzupełnienia ubytków w trakcie prowadzonych prac konserwatorskich w latach 60. XX w. Ich stan zachowania wymagał podjęcia takich prac ze względu na gorszą jakość technologiczną wyrobów niż ta reprezentowana przez XVII-wieczne holenderskie flizy zdobiące Gabinet Farfurowy.
Powierzchnia ceramicznej okładziny została oczyszczona z nawarstwień i zabrudzeń, zachowano późniejsze złocenia na ich powierzchniach (uzupełnione w ostatnim etapie prac). Wykonano nowe płytki ceramiczne wzorowane na holenderskich pod względem technologicznym i stylistycznym, które posłużą do uzupełnienia brakujących partii dekoracji poniżej obu okien.
Zakończenie prac
W ostatnim etapie prac konserwatorskich i restauratorskich w Gabinecie Farfurowym ponownie zamontowano na ścianach gabinetu poddane konserwacji flizy. Do montażu wykorzystano zaprawę wapienną zgodnie z pierwotną technologią, nakładaną warstwami. Po ich montażu uzupełniono ubytki formy pozostałych płytek in situ. Następnie odtworzono warstwę szkliwa przy użyciu żywic syntetycznych i farb do ceramiki. Te prace umożliwiły uzupełnienie spoin między płytkami modyfikowaną zaprawą wapienną.
Ważne dla obecnego wyglądu gabinetu było uzupełnienie niezachowanych fliz pod parapetami okien kopiami płytek z przedstawieniami stworów morskich i pejzażu z mostkiem. Wykonano dwadzieścia płytek oraz dziesięć fragmentów zdobionych ornamentem w narożnikach tzw. pajączkami. Kopie wykonano w technice majoliki, najbliższą tej, którą stosowano w warsztatach XVII-wiecznej Holandii. Dekorację płytek namalowano na surowym szkliwie farbą kobaltową, która uzyskuje ostateczny kolor dopiero po wypale.
Ostatnią częścią prac w Gabinecie Farfurowym była konserwacja warstwy złoceń na płytkach. Zdecydowano się na minimalną ingerencję w formie punktowych uzupełnień w partiach przetarć pierwotnej dekoracji pozłotniczej. Do złoceń użyto złota w płatku. Po zakończeniu prac położono warstwę patyny dla stonowania połysku złota, które mogłyby zdominować kobaltową dekorację samych płytek.
W styczniu 2015 r. wykonana została dokumentacja fotograficzną po zakończeniu zabiegów konserwatorskich i zmontowano film dokumentujący przebieg konserwacji ceramicznej dekoracji gabinetu (film dostępny jest tutaj).
Przeprowadzone zabiegi konserwatorskie pozwolą odwiedzającym nasze Muzeum odkryć na nowo piękno unikatowej dekoracji ceramicznej Gabinetu Farfurowego pochodzącej z czasów króla Jana III Sobieskiego. Ze względu na trwające obecnie prace konserwatorskie w Pokoju Cichym muzeum będzie mogło otworzyć gabinet dla zwiedzających dopiero po ich zakończeniu.
Prace konserwatorskie w Gabinecie Farfurowym zrealizowane zostały dzięki dofinansowaniu z Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
