Silva Rerum | 03.03.2023 Wiek XVI to okres botanicznych poszukiwań w Turcji, zapoczątkowany wyprawą Pierre’a Belona, który w latach 1546-49 przemierzał Grecję, Kretę, Azję Mniejszą i Palestynę. Ten francuski przyrodnik i lekarz wydał w 1553 roku ilustrowane dzieło Les Observations… zawierające opisy roślin i zwierząt, obyczajów i budowli, które wzbudziły jego zainteresowanie w trakcie podróży. Belon sam nie zbierał nasion, ale jego opisy inspirowały kolejnych uczonych badaczy do podejmowania badań terenowych w następnych stuleciach i wskazały ważną drogę napływu roślin egzotycznych na zachód.
Innym ważnym pionierem był cesarski ambasador Ogier Ghiselin de Busbecq, który w latach 1554-62 dwukrotnie udawał się do Imperium Osmańskiego z misją dyplomatyczną. Choć nie odniósł większych sukcesów politycznych, to przypisuje mu się pozyskanie wielu gatunków egzotycznych roślin, które dotarły w owym czasie do Wiednia, Antwerpii, Paryża i Londynu. W swoich relacjach z podróży do Konstantynopola Busbecq wspominał mijane wzdłuż drogi ukwiecone pola: „Przejeżdżając przez tę dzielnicę, wszędzie widzieliśmy mnóstwo kwiatów - narcyzów, hiacyntów i tulipanów, jak nazywają je Turcy... mają tak wspaniały zapach, że duża ich ilość powoduje ból głowy u tych, którzy nie są przyzwyczajeni do takich zapachów... Turcy bardzo lubią te kwiaty i mimo że nie są ekstrawaganccy, nie wahają się zapłacić za piękny kwiat”. Busbecq był kolekcjonerem, a jednym z jego odkryć była kopia wspaniałego ilustrowanego manuskryptu Dioskoridesa De Materia Medica, poświęconego właściwościom roślin leczniczych i będącego jednocześnie kluczem do identyfikacji klasycznej flory. Za jego namową cesarz Ferdynand I Habsburg kupił to dzieło, znane obecnie jako Vienna Dioscorides i przechowywane w Austriackiej Bibliotece Narodowej w Wiedniu (Codex Vindobonensis med. gr. 1).
Rośliny sprowadzone z Turcji i wprowadzone na rynek europejski miały przede wszystkim przeznaczenie ozdobne. Co ciekawe, nie znajdowano ich w naturze, tak jak większość introdukowanych później gatunków, ale ulepszano w szkółkach, szczepiono, bądź przypadkowo hybrydyzowano. Duża część trafiła z Chin przez Jedwabny Szlak prowadzący przez Turcję. Najwcześniej przeniesiono do Europy platana wschodniego (Platanus orientalis L.), morwę czarną (Morus nigra L.) i orzechy (Juglans L.). Wśród roślin zielnych można wyróżnić malwę (Alcea rosea L.), firletkę chalcedońską (Silene chalcedonica (L.) E.H.L.Krause), „żeńską” piwonię (Paeonia L.) oraz mak lekarski (Papaver somniferum L.).
Do XVII wieku do Europy trafiły m.in.: czarnuszka damasceńska (Nigella damascena L.), goździki (Dianthus L.), hiacynt wschodni (Hyacinthus orientalis L.), jaskier azjatycki (Ranunculus asiaticus L.), kosaciec blady (Iris pallida Lam.) i tzw. tęczówka żałobna (Iris susiana L.), lilia biała (Lilium candidum L.), lilia chalcedońska (Lilium chalcedonicum L.), narcyzy (Narcissus L.), szachownica cesarska (Fritillaria imperialis L.), szafirek (Muscari moschatum (L.) Losinsk.), tulipany (Tulipa L.), zawilce wieńcowe (Anemone coronaria L.). Wśród krzewów warto wymienić: jaśminowiec wonny (Philadelphus coronarius L.), laurowiśnię wschodnią (Prunus laurocerasus L.), lilak pospolity (Syringa vulgaris L.) oraz oliwnik wąskolistny (Elaeagnus angustifolia L.). Wymienione tulipany stały się w krótkim czasie na tyle popularne, że latach 30. XVII w. doprowadziły do szalonych spekulacji finansowych, a nawet krachu w Niderlandach, gdzie panowała słynna tulipomania.
W XVII wieku do europejskich ogrodów trafił kasztanowiec pospolity (Aesculus hippocastanum L.) oraz wiele gatunków roślin zielnych: chaber piżmowy (Amberboa moschata (L.) DC.), krokus żółty (Crocus flavus Weston), liliowiec (Hemerocallis L.), pierwiosnek purpurowy (Primula vulgaris subsp. vulgaris), przebiśnieg plisowany (Galanthus plicatus M.Bieb.). Do połowy wieku w kolekcjach zachodnich pojawił się cedr libański (Cedrus libani A.Rich.). W 1676 r. angielski podróżnik Sir George Wheler przywiózł z Anatolii dziurawiec kielichowaty (Hypericum calycinum L.). Wierzba płacząca (Salix xsepulcralis) pojawiła się w Europie w 1692 r.
Pod rządami sułtana Ahmeda III (1703-1730) Turcja stała się kwiaciarskim centrum dla Europy Zachodniej, a jego rządy przeszły do historii jako Lale Devri (okres tulipanów). Był to również czas rozkwitu wpływów Imperium Osmańskiego oraz wymiany handlowej. Na Stary Kontynent przewożono kolejne gatunki roślin, które wzbogaciły kolekcje botaniczne i ogrody arystokratów. W 1714 r. odnotowano mak orientalny (Papaver orientale L.), a dziesięć lat później greckie drzewo truskawkowe (Arbutus andrachne L.). Kolejnymi roślinami były: dąb turecki zwany również dębem burgundzkim (Quercus cerris L.), wawrzynek pontyjski (Daphne pontica L.), różanecznik pontyjski (Rhododendron ponticum L.) sprowadzony przez Gibraltar oraz azalia pontyjska (Rhododendron luteum Sweet).
W XIX wieku odnotowano już tylko kilka gatunków pochodzących z Turcji, które były kolekcjonowane w ogrodach europejskich: śnieżyczka Elwesa (Galanthus elwesii Hook.f.), śnieżnik lśniący (Scilla luciliae (Boiss.) Speta), znaleziony przez angielskiego botanika George'a Mawa w 1877 r., szafran turecki (Crocus ancyrensis (Herb.) Maw) i kosaciec żyłkowany (Iris reticulata var. bakeriana (Foster) B. Mathew & Wendelbo).
Bibliografia
- Atasoy N., A Garden for the Sultan : Gardens and flowers in the Ottoman culture, Istanbul 2011
- Harvey J. H., Turkey as a Source of Garden Plants, „Garden History”, t. 4, nr 3, 1976, s. 21-42
- İstanbul'da bahçeve çiçek. Sergi kataloğu / Gardens and flowers of Istanbul. Exhibition catalogue, red. N. Gökyiğit, Istanbul 2010
- Reiss M., Lily, London 2013
- Travellers in Ottoman Lands: The Botanical Legacy, red. I. Aščerić-Todd, S. Knees, J. Starkey, P. Starkey, Oxford 2018