Stemmat, czyli polska specjalność

Jedną z najbardziej charakterystycznych cech epok dawnych jest bardzo silna pozycja gatunków literackich, które pozostają w ścisłym związku ze sztukami wizualnymi. Niewątpliwie najważniejsza z tego grona jest emblematyka, która wywierała bardzo silny wpływ na inne rodzaje piśmiennictwa. Jednym z gatunków spokrewnionych z emblematem, który wywierał na niego wpływ, a jednocześnie sam odczuwał jego oddziaływanie, był stemmat. Za terminem tym kryje się kompozycja zbudowana z ryciny wyobrażającej herb oraz umieszczonego poniżej wiersza, który na różne sposoby nawiązuje do heraldycznego przedstawienia. Stemmata najczęściej zamieszczano na odwrocie stron tytułowych dawnych druków i przeważnie kierowane były do osób, które w jakiś sposób przyczyniły się do wydrukowania danej książki. Z reguły byli to patroni autora bądź możni opiekunowie drukarza i jego oficyny.

Tradycja zamieszczania w dawnej książce stemmatów z czasem stawała się coraz silniejsza. Najwcześniejsze tego typu utwory pojawiają się już w pierwszej połowie XVI w., a w następnym stuleciu mamy do czynienia z ich prawdziwym wysypem. Można powiedzieć, że pochwalne wiersze na herb znajdują się prawie w każdym druku, jaki ukazał się w tym stuleciu. Zapotrzebowanie na tego typu utwory sprawiło, że często ich tworzenia podejmowała się młodzież szkolna bądź studiująca, która w ten sposób miała za zadanie uczcić i uhonorować ważną dla ich dydaktycznego ośrodka postać. W efekcie zachowało się do naszych czasów bardzo wiele stemmatów, których autorzy pozostają anonimowi bądź ich imiona i nazwiska niczego nam nie mówią.

Stemmat szczególną popularność zyskał na ziemiach I Rzeczypospolitej. Można przypuszczać, że sytuacja ta wynika z ustroju społecznego, który panował w tym państwie, czyli demokracji szlacheckiej. Prawna i ideologiczna równość przedstawicieli stanu szlacheckiego sprawiała, że każdy jego przedstawiciel mógł być uczczony w specjalny sposób, jakim było poświęcenie mu atrakcyjnej wizualnie kompozycji słowno-heraldycznej. Na popularność stemmatów zapewne wpłynął także emblematyczny charakter polskich herbów, których godła z reguły przedstawiają stosunkowo łatwo poddające się symbolicznej interpretacji figury. Sytuacja ta pozwoliła wykorzystać autorom tych heraldyczno-literackich konstrukcji popularne traktaty dotyczące hieroglifów oraz innych wyobrażeń symbolicznych. Sprawiło to, że w drugiej połowie XVII w. oraz w wieku XVIII emblematyka i stemmata na dawnych ziemiach polskich bardzo się do siebie zbliżyły. Wiele powstałych w tym okresie kompozycji ma hybrydyczny charakter i przejawia zarówno cechy emblematu, jak i stemmatu. Stale dominowały w nich jednak tendencje pochwalne i estetyka barokowa, co sprawiło, że nowa formacja intelektualna oraz kulturowa, jaką było oświecenie, w zasadzie w całości porzuciła oba te znajdujące się na pograniczu sztuk plastycznych i literatury gatunki. Mimo że dziś nie są one uprawiane, należy pamiętać, że dla kultury baroku były zjawiskiem centralnym, w znacznej mierze decydującym o obliczu życia literackiego XVII w.