Silva Rerum | 29.12.2016 1. Teresa Kunegunda Sobieska jako monarchini i regentka Elektoratu Bawarii
1.1. Wjazd Teresy Kunegundy Sobieskiej do Monachium pod znakiem konfliktów
Teresa Kunegunda Sobieska, królewna polska, zaślubiona w dniu 2 stycznia 1695 roku przez biskupa płockiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego z Maksymilianem II Emanuelem, elektorem Bawarii i królewskim gubernatorem generalnym Niderlandów Hiszpańskich, po sześcioletnim rezydowaniu w Brukseli, w kwietniu 1701 roku wjechała do Monachium, stolicy i siedziby dworu Elektoratu Bawarii.
1 listopada 1700 roku, po śmierci bezdzietnego króla Karola II Hiszpańskiego z dynastii austriackiej, urząd jej małżonka został zawieszony przez testamentowego spadkobiercę, króla Filipa V z dynastii Burbonów. Wcześniej, w listopadzie 1698 roku, Karol II wyznaczył na swojego spadkobiercę księcia elektora Józefa Ferdynanda, który był synem jego siostrzenicy arcyksiężnej Marii Antonii (zmarłej w 1692 roku) i księcia elektora Maksymiliana Emanuela. Jednak możliwość panowania nad imperium Hiszpanii wygasła przez zgon księcia 6 lutego 1699 roku. Maksymilian Emanuel zgłosił roszczenie o suwerenne panowanie nad Niderlandami Hiszpańskimi i zadbał o poparcie dziadka, króla Filipa V i Ludwika XIV, króla Francji. Ten ostatni zobowiązał go do przeciwstawienia się cesarzowi Leopoldowi I w sprawie kolejności dziedziczenia Habsburgów w Hiszpanii. W myśl porozumienia Maksymilian Emanuel musiał przemieścić armię Elektoratu Bawarii z Niderlandów Hiszpańskich do Bawarii. Wymarsz (z jednoczesnym przenoszeniem dworu do Monachium) trwał od marca do kwietnia 1701 roku.
W kwietniu księżna elektorowa Teresa Kunegunda udała się w podróż za małżonkiem drogą wodną. Zdecydowała się na wybór okrętów jako środka transportu, aby oszczędzić własne dzieci: pięcioletnią córkę Marię Annę i czterech małych synów. Ziemiaństwo Elektoratu Bawarii, które podczas wesela życzyło jej błogosławieństwa w dzieciach, uważało księżną za gwarantkę stabilnej polityki dynastycznej, wierząc, że przedłuży ona linię bawarską. Wybór Monachium na rezydencję rodziny książęcej został uznany za spełnienie tego życzenia.
1.2. Wpływ księżnej Teresy Kunegundy na politykę Elektoratu Bawarii
Polityka dynastii bawarskiej stanowiła przedmiot dyskusji między Teresą Kunegundą a jej małżonkiem. Od września 1702 roku Maksymilian Emanuel poszerzał obszar swoich wpływów wojskowych na południowy zachód kosztem sąsiednich stanów Rzeszy, z którymi księżna była związana stosunkami przyjaźni i pokrewieństwa. Należały do nich książęce opactwo Kempten, miasto Rzeszy Augsburg w Szwabii i biskupstwo Aleksandra Zygmunta z Palatynatu-Neuburg, biskupa księstwa Augsburg. Był on bratem zarówno jej szwagierki, Jadwigi Elżbiety Sobieskiej, jak i cesarzowej Eleonory.
Książę elektor Maksymilian Emanuel zabiegał o pozyskanie poparcia małżonki dla swojej polityki wojennej. Przekonywał ją, że jej zdanie ma szczególne znaczenie w sytuacji, gdy brakowało mu politycznego wsparcia. Choć parlament Rzeszy potępił jego politykę zagraniczną i jednocześnie wezwał do polubownego zwrotu zabranych ziem, a cesarz Leopold I poprosił go w osobistym piśmie o rezygnację z poszerzania wpływów i przesłał przez cesarskiego radcę dworu mandaty karne, to książę elektor, mimo wszystko, kontynuował wyprawę przeciwko stanom Rzeszy w Szwabii.
Również Teresa Kunegunda szukała dialogu politycznego. Odwiedzała swojego małżonka w obozach polowych: w grudniu 1702 roku w Schärding (w ówczesnym okręgu Elektoratu Bawarii nad rzeką Inn) i w październiku 1703 roku w Gersthofen koło Augsburga. Zwracała mu uwagę, że jego postępowanie przyniesie negatywne konsekwencje dla kraju i rodziny. Konsekwentnie sprzeciwiała się mniemaniu, że dążenie do powiększenia terytorium i podniesienia rangi dynastii jest usprawiedliwione w wymiarze boskim. Na znak swojej niezależności we wrześniu 1703 roku wybrała na szefową najwyższego dworu krewną cesarzowej Eleonory, markizę Marię Philippe von Trazègnies, z domu księżną de Croy.
Swoje obawy Teresa Kunegunda wyrażała procesjami błagalnymi. W pierwszych dniach września 1703 roku udało się jeszcze zapobiec zajęciu Monachium przez generalnego feldmarszałka Rzeszy margrabiego Ludwiga Wilhelma Badeńskiego. Jednak zwycięstwo Maksymiliana Emanuela nad cesarskim feldmarszałkiem hrabią Otto von Limburg-Styrum 20 września 1703 roku nie zapobiegło zagrożeniu obszaru nad rzeką Inn i Górnego Palatynatu. 30 września 1703 roku Teresa Kunegunda zarządziła procesję z monstrancją trzech hostii opactwa benedyktynów w Andechs. Ta procesja błagalna miała szczególne, osobiste znaczenie, ponieważ jej kształt zapoczątkowała święta Jadwiga von Andechs-Meranien, księżna śląska pochodząca z tego dawnego zamku.
Sprawozdanie pułkownika Elektoratu Bawarii, Jeana Martina de la Colonie, informujące o stracie decydującego strategicznie Schellenbergu pod Donauwörth w dniu 2 lipca 1704 roku poruszyło Teresę Kunegundę, która wiedziała, że to wydarzenie przyniesie konsekwencje wojskowe.
1.3. Regencja Teresy Kunegundy po klęsce Elektoratu Bawarii w sierpniu 1704 roku
Kiedy w nocy 13 sierpnia 1704 roku do Monachium dotarła wiadomość o zwycięstwie alianckiej armii cesarsko-angielskiej nad oddziałami francusko-bawarskimi pod Höchstädt nad Dunajem, księżna elektorowa wezwała do swojej ochrony stacjonujące na granicy z Tyrolem oddziały Elektoratu Bawarii pod dowództwem generała Alessandro Maffei. 21 sierpnia wysłała emisariuszy do rokowań pokojowych z cesarzem Leopoldem I i z pełnomocnikiem królowej Anny Angielskiej, generałem-kapitanem Johnem Churchillem, księciem Marlborough. Książę elektor Maksymilian Emanuel, który zbiegł do zajętej przez Francuzów Brukseli, powiadomił swoich radców dekretem, że powołuje Teresę Kunegundę na regentkę Elektoratu Bawarii, oddając jej pełny autorytet monarchini i zwierzchnictwo nad dowództwem wojskowym.
Teresa Kunegunda sprawowała władzę z dużą rozwagą. Księżna wezwała radców i posłów bawarskiego ziemiaństwa na obrady, które dotyczyły projektów cesarza w sprawie traktatu pokojowego, i zażądała ich podpisów pod ustaleniami płynącymi z rozmów.
1.3.1. Polityka wewnętrzna i działalność dobroczynna Teresy Kunegundy
Księżna-elektorowa regentka zajmowała się sprawami rządzenia zdecydowanie i energicznie. Rozpoczęła panowanie od publicznej i zwracającej powszechną uwagę zapowiedzi, że wiele uwagi będzie przykładać do działania wymiaru sprawiedliwości. Dekretem z 30 sierpnia 1704 roku wezwała organy sprawiedliwości do konsekwentnego przeciwstawiania się naruszeniom prawa przez wojsko, które szkodziło jej podwładnym. Była również gotowa do wspierania biskupa księstwa Freising, Franza Eckhera von Kapfing, w jego kapitule wobec nadużywania prebendy.
Teresa Kunegunda angażowała się w opiekę nad biednymi, troszczyła się o ich wyżywienie, a nawet osobiście przyrządzała posiłki. Była mile widzianym gościem w Szpitalu Książęcym w Monachium. Ponieważ utrzymywała dobre kontakty z klasztorami w Monachium i Elektoracie Bawarii, mogła pośredniczyć w przyjmowaniu do klasztorów osieroconych dziewcząt, pomagając im w ten sposób w utrzymaniu wysokiego statusu społecznego.
Rząd Teresy Kunegundy podjął kroki przeciwko przemytowi zboża do Książęcego Arcybiskupstwa Salzburga i Wolnego Hrabstwa Tyrolu oraz rozpoczął działania w celu zabezpieczenia wydobycia soli (jednego z najważniejszych źródeł dochodów), aby zapewnić zaopatrzenie robotnikom w elektoralnych salonach bawarskich w Reichenhall, Traunstein i Berchtesgaden. Ponadto w dniu 30 października 1704 roku Izba Urzędu Solnego uruchomiła skup zboża na potrzeby zaopatrzenia górników. Dekret generalny z 29 października 1704 roku, przepisujący spedytorom soli polisę książęcego urzędu kierownika kopalń soli, zarządzał bezwzględnie obowiązujące dostawy zboża dla górników w zamian za wywóz soli. Dekret powoływał się na wcześniejsze przypadki lat wojennych 1620, 1624, 1627, 1691, 1702 i 1703.
Teresa Kunegunda, chcąc ochronić ludność przed drożeniem żywności, częściowo zniosła unię walutową frankońskiego, szwabskiego i bawarskiego okręgu Rzeszy, do której należało także książęce arcybiskupstwo Salzburga. Spadek realnej wartości bawarskiej elektoralnej monety 15-grajcarowej (o 13% wartości nominalnej do 1704 roku) zachęcił handlarzy z okolicznych okręgów Rzeszy do tworzenia zapasów tego tanio wymienianego pieniądza, aby wykorzystać go do korzystnego wykupywania bawarskiej żywności. Na wywołany przez to wzrost cen księżna Teresa Kunegunda odpowiedziała dekretem z 9 grudnia 1704 roku, zakazując przyjmowania bawarskiej elektoralnej monety 15-grajcarowej, którą 7 lutego 1705 roku wzmocniła. W ten sposób poszła wzorem księcia elektora Maksymiliana I, który podobnym działaniem uzdrowił walutę bawarską w 1623 roku. Jednak w odróżnieniu od swojego męża, który działał w porozumieniu z właściwym gremium kooperacyjnym, tj. zgromadzeniem do spraw probacji monetarnej, Teresa Kunegunda i jej radcy nie zważali na protest omawianych stanów Rzeszy.
Księżna dbała jednocześnie o dobre stosunki ze Szwabią, okręgiem Rzeszy. Aleksander Zygmunt von Pfalz-Neuburg, biskup książęcy Augsburga, pogratulował swojej szwagierce objęcia rządów. Dyplomatyczna działalność Fryderyka von Heydenfelda, kanclerza książęcego opactwa Kempten, pisze o polityce sąsiedzkiej Teresy Kunegundy z dużym uznaniem, które nie poniosło uszczerbku w wyniku zajęcia i uszkodzenia opactwa przez elektoralne oddziały bawarskie w 1702 roku.
1. 3. 2. Rokowania pokojowe Teresy Kunegundy i jej wsparcie przez księcia Marlborough i księcia elektora Fryderyka III Brandenburskiego
Teresa Kunegunda zleciła Fryderykowi von Heydenfeld pozyskanie poparcia neutralnych stanów Rzeszy dla księcia elektora Maksymiliana Emanuela (do którego należał nadzór zwierzchni nad systemem prawa) w sprawie odroczenia cesarskiej banicji albo złagodzenia jej skutków prawnych. Ta misja dyplomatyczna miała też wspierać legitymizację jej regencji i rozwiązać dylemat wyłącznej odpowiedzialności przedstawicielki księcia elektora w sytuacji jego banicji z Rzeszy.
W rokowania pokojowe księżnej z cesarzem Leopoldem I wmieszał się jego desygnowany następca, król Józef I, który zajmował się odzyskaniem terenów w Szwabii i Palatynacie. W jego kampanii wojskowej uczestniczył angielski generał-kapitan John Churchill, książę Marlborough, który z kolei przesyłał angielskiemu sekretarzowi stanu sprawozdania z rokowań pokojowych. Również adiutant generalny Elektoratu Brandenburgii, baron Thomas Christian von Berlepsch co tydzień informował króla pruskiego, księcia elektora Fryderyka III (I) o aktualnym stanie rozmów. Wszyscy Ci obserwatorzy byli zainteresowani ograniczaniem siły Austrii, byli więc dla Teresy Kunegundy ważnym wsparciem. Na polecenie królowej angielskiej Anny książę Marlborough nakłonił króla Józefa I do przyjaznej propozycji w imieniu cesarza. Tenże zrezygnował z poszerzenia nałożonej na Maksymiliana Emanuela banicji z Rzeszy na jego rodzinę. Józef I chciał jednak przyznać Teresie Kunegundzie dochody tylko z jednej kwestury Elektoratu Bawarii (z czterech), bez nadawania jej żadnych uprawnień rządowych. Ponadto zażądał rozwiązania pozostałej części armii bawarskiej.
W zgodzie ze swoimi radcami księżna-regentka uznała te warunki za niemożliwe do przyjęcia. Zadbała o zawarcie umowy, zgodnie z którą Elektorat Bawarii miał w znacznych granicach zachować status uzbrojonego stanu Rzeszy. Ten cel rokowań wymagał zastosowania środków wojskowych. 26 sierpnia 1704 roku Teresa Kunegunda kierowała posiedzeniem rady wojennej, które miało skoncentrować oddziały graniczne w ważnych strategicznie punktach. Już 17 września, po odbiciu twierdzy Ingolstadt obleganej przez armię okręgu Frankonii pod wodzą bawarskiego pułkownika Johanna Wilhelma barona von Lützelburg, regentka wspólnie z radą wojenną uchwaliła powiększenie liczebności oddziałów.
Angielski generał-kapitan Marlborough i brandenburski generalny adiutant von Berlepsch obawiali się, że po sukcesie wojskowym Teresy Kunegundy cesarz odpowie, w pełni wykorzystując swoją przewagę. Generalny feldmarszałek Rzeszy margrabia Ludwig Wilhelm von Baden przesłał księżnej rycerskie ostrzeżenie, że jej osoba, jej rodzina i jej kosztowności są zagrożone. Król Józef I groził aresztowaniem całej książęcej rodziny.
Wpływ z podatków specjalnych był jedynym źródłem finansowania, którym księżna Teresa Kunegunda dysponowała na planowane powiększenie elektoralnej armii bawarskiej, ponieważ król Ludwik XIV wstrzymał płatności swoich subsydiów na rzecz Elektoratu Bawarii. Dlatego regentka zwróciła się z prośbą o zezwolenie na podatki do krajowej reprezentacji stanowej. Komisja, obradująca stale od ostatniego posiedzenia parlamentu krajowego w 1669 roku, reprezentowała stany krajowe, prałatów, szlachtę oraz miasta i rynki. Jednak posłowie odpowiedzieli monarchini, że zasoby z podatków specjalnych zostały wyczerpane przez wcześniejsze kampanie Maksymiliana Emanuela i przez zmianę użytkowania środków fundacji religijnych na cele wojskowe. Za pomocą argumentacji teologicznej wykazali też społeczną niemożliwość zaakceptowania dodatkowych podatków. Na ustępstwa Teresy Kunegundy mogli liczyć tym bardziej, że znana była jej opiekuńcza działalność na rzecz potrzebujących. W swoich odpowiedziach na piśmie posłowie apelowali do regentki, żeby dobrocią okazywaną przez nią biednym chciała obdzielić ogół poddanych. 22 października 1704 roku odmówili uchwalenia dalszych podatków. Oświadczyli, że ich celem jest uchronienie pielęgnowanej przez stulecia polityki humanitarnej i wyznaniowej dynastii bawarskiej przed konsekwencjami dążenia do władzy absolutnej ich władcy, Maksymiliana Emanuela. Podkreślając obowiązek posłuszeństwa względem cesarza Leopolda I, głowy Świętego Cesarstwa Rzymskiego, potwierdzali, że nie są gotowi do dalszego finansowania wojny przeciwko cesarzowi i stanom Rzeszy. Osamotniona księżna Teresa Kunegunda wycofała się do pałacu letniego w Dachau.
Rezultat negocjacji podatkowych utracił jednak znaczenie praktyczne, kiedy cesarski feldmarszałek-porucznik, hrabia Louis d’Herbeville rozpoczął 17 października 1704 roku oblężenie miasta Straubing w Dolnej Bawarii. Wprawdzie księżna Teresa Kunegunda początkowo wydała generałowi Maffei rozkaz wyjścia naprzeciw hrabiemu d‘Herbeville, ale ze względu na zagrożenie ostrzału miasta i jego cennych klasztorów ogłosiła kapitulację. Kolumna Trójcy Świętej, którą mieszkańcy Straubing wznieśli w podziękowaniu za ocalenie, zdobi rynek miasta do dziś.
1. 3. 3. Traktat pokojowy Teresy Kunegundy. Jego realizacja i wpływ księcia Eugeniusza
Księżna-regentka zawarła w dniu 7 listopada 1704 roku pokój z cesarzem Leopoldem I. Traktat został podpisany przez jego radców w Ilbesheim w Palatynacie, obozie polowym jego syna Józefa I. Leopold I przyznał regentce sprawowanie rządów i zwierzchność prawną nad kwesturą w Monachium, za wyjątkiem twierdzy Ingolstadt. Pozostawił jej majątek rodzinny oraz archiwa, meble, malowidła, biżuterię i, liczące się także ze względu na dochody z rolnictwa, zamki. Poza tym przejął obowiązek dotyczący jej utrzymania, a także podjął się decydowania o wysokości podatków i danin. Teresa Kunegunda zobowiązała się z kolei do przekazania wszystkich posiadanych przez nią twierdz i rozwiązania swoich oddziałów. Wyraziła też zgodę na zburzenie zakładanych od 1704 roku umocnień monachijskich i na przekazanie arsenałów i magazynów wraz z artylerią, amunicją i prowiantem wojennym. Ratyfikacja traktatu przez cesarza była powiązana z rozwiązaniem siły militarnej Elektoratu Bawarii.
W imieniu cesarza król Józef I zezwolił księżnej Teresie Kunegundzie na wyjazd do kraju (o ile nie będą to tereny pod panowaniem jego przeciwników wojskowych), ale dopiero po spełnieniu jej wszystkich zobowiązań traktatowych. Dodatkowo zapewnił Stanom Elektoratu Barii utrzymanie ich przywilejów i zwyczajów.
Księżna Teresa Kunegunda zadbała o wierną realizację traktatu, a jednocześnie po mistrzowsku radziła sobie z sytuacjami niebezpiecznymi. 13 listopada garnizon w Ingolstadt, niechętny rozwiązaniu, zbuntował się przeciwko księciu elektorowi Maksymilianowi Emanuelowi i wysłał do regentki delegację. Ta jednak nie udzieliła jej audiencji i opublikowała ostre ostrzeżenie przed samowolą skierowane do oficerów. Również Maksymilian Emanuel, przebywający na emigracji w Brukseli, wydał zarządzenie stosowania się do rozkazów Teresy Kunegundy. Mimo to król Józef I obciążył buntem księżną-regentkę i na początku grudnia podczas choroby cesarza Leopolda I groził jej oraz jej rodzinie ponownym aresztowaniem. Tymczasem cesarski prezes nadwornej rady wojennej, książę Eugeniusz Sabaudzki, któremu zlecono to zadanie, przekazał cesarzowi Leopoldowi I, że Teresa Kunegunda jest gotowa do współpracy. 5 grudnia nakazała ona szwabskiemu hrabiemu Montfort opuszczenie twierdzy. Bunty kolejnych załóg zakończyły ultimata postawione przez cesarskiego prezesa nadwornej rady wojennej.
Kolejny pretekst do zarzutu o niewywiązywanie się z traktatu wyniknął z cesji kolejnych części kraju na rzecz cesarza, co doprowadziło do braku pieniędzy na wypłatę zaległego żołdu i tym samym do opóźnienia w rozwiązaniu oddziałów. Wydana 29 listopada 1704 roku uchwała stanowego zgromadzenia krajowego dotycząca podatku specjalnego od krajowych stanów duchownych pomogła w niewielkim stopniu i dała mizerny efekt. Dlatego Teresa Kunegunda zleciła bicie z książęcego skarbca monet o wartości 50.000 guldenów i wniosła roszczenie o hiszpańskie subsydia dla Maksymiliana Emanuela.
24 grudnia 1704 roku książę Eugeniusz Sabaudzki mógł wreszcie przekazać dokument ratyfikacyjny traktatu pokojowego bawarskiemu pułkownikowi Johannowi Wilhelmowi von Lützlburg, który w zamian miał wręczyć pisemne zapewnienie Teresy Kunegundy o zaniechaniu i powstrzymaniu wszelkich skierowanych przeciwko cesarzowi działań.
Jednak tajna korespondencja sekretarzy i urzędników z Monachium i Brukseli oddanych elektorowi Maksymilianowi Emanuelowi, w której pojawiały się informacje dotyczące pomijania traktatu pokojowego z Ilbesheim, stanowiła dla księżnej-regentki duży problem. Cesarska nadworna rada wojenna mogła po przechwyceniu tych pism założyć dossier, a ponieważ Teresa Kunegunda w klauzuli dodatkowej przejęła odpowiedzialność za działania przeciwko cesarzowi, mogło ono być wykorzystane zarówno przeciwko stronnikom Maksymiliana Emanuela, jak też przeciwko wiernej traktatowi regentce.
1. 3. 4. Kobieca regencja i prawo boże
Teresa Kunegunda była świadoma, że regencja za życia męża jest problematyczna, ponieważ zwykle rządy opiekuńcze sprawowały tylko wdowy po książętach albo królach. Jej regencja różniła się także od tymczasowego przejęcia spraw rządowych przez małżonkę władcy z powodu jego nieobecności. Typową regencję pełniła margrabina Franciszka Sybilla Badeńska, która – podczas wielostronnej działalności swojego małżonka, margrabiego Ludwiga Wilhelma, jako generała okręgu Szwabii, cesarskiego generalnego feldmarszałka-porucznika i generalnego feldmarszałka Rzeszy – sprawowała rządy okresowo wspólnie z komisją utworzoną z radców, sygnującą dekrety Ex Commissione w imieniu władcy. Regentką Franciszka Sybilla stała się też po jego śmierci, 4 stycznia 1707 roku na mocy testamentu, przenoszącego na nią rządy opiekuńcze w imieniu jej małoletniego syna Ludwiga.
Ponieważ w traktacie pokojowym Teresa Kunegunda zobowiązała się do przebywania z dala od strefy francuskich wpływów, jej rządy wiązały się z trwałą rozłąką z małżonkiem. W przekonaniu, że podobne zachowanie nie jest zgodne z prawem bożym, zdecydowała się przenieść swoją regencję na matkę, polską królową-wdowę Marię Kazimierę, a swoje życie związać z klasztorem. Papież Klemens XI udzielił jej w styczniu 1705 roku zezwolenia na wbudowanie drzwi łączących galerię jej apartamentu w rezydencji monachijskiej z przyległym klasztorem franciszkanek św. Jana. Książę elektor Maksymilian Emanuel wyraził zgodę na przeniesienie regencji na królową-wdowę. Uznał, że szacunek, jaki żywił cesarz Leopold I do Marii Kazimiery, jest wystarczający, żeby ustanowić ją regentką Bawarii w miejsce Teresy Kunegundy. Oczekiwał także powrotu swojej małżonki do Brukseli zajętej wówczas przez Francuzów.
15 lutego 1705 roku Teresa Kunegunda z niewielkim orszakiem i pozwoleniem cesarza udała się w podróż przez austriackie kraje dziedziczne do Padwy, żeby uhonorować matkę i towarzyszyć jej do Monachium. Maria Kazimiera przybyła ze swojej wdowiej siedziby w Rzymie. Obie księżne podróżowały incognito jako hrabiny. Niemniej otrzymały cenne podarunki: 9 marca 1705 roku w Padwie i 9 kwietnia w Wenecji. Podobne zbytkowne uhonorowania obcych książąt były popularną formą prezentowania bogactwa i siły Republiki Weneckiej.
1. 4. Złamanie traktatu pokojowego przez cesarza Józefa I: wygnanie Teresy Kunegundy
Księżna Teresa Kunegunda i królowa-wdowa Maria Kazimiera spotkały się 9 marca 1705 roku w Padwie, a 2 kwietnia udały się do Wenecji. Jednak nie udało im się osiągnąć celu podróży, tj. przekazania regencji, ponieważ Maria Kazimiera nie otrzymała zezwolenia na przejazd przez austriackie kraje dziedziczne. 14 maja, w trakcie drogi powrotnej, na granicy Republiki Weneckiej Teresa Kunegunda została odesłana, mimo że posiadała paszport cesarza Leopolda I. Zmarł on 5 maja, a jego syn i następca Józef I wydał rozkaz zajęcia kwestury w Monachium, którą Leopold I zapewnił jej w umowie.
Po licznych bezskutecznych prośbach o wsparcie jej powrotu do Monachium wysyłanych do członków rodziny cesarskiej i dworu wiedeńskiego Teresa Kunegunda powróciła do Wenecji, gdzie została przyjęta w domu byłego sekretarza poselstwa weneckiego w Polsce, Girolama Albertiego, a później w pałacu reprezentanta Elektoratu Bawarii w Wenecji, Giovanniego Battisty Trevano. Księżna, aby zachować swoje prawa do przywrócenia na urząd, odmówiła przesiedlenia do strefy wpływów francuskich. Zdecydowanej pomocy udzielił jej papież Klemens XI. Jesienią 1706 roku potwierdził on wysoki status Teresy Kunegundy, zapraszając ją do swojego pałacu w sanktuarium maryjnym w Loreto. W ten sposób wsparł ją w czasie ciężkiego kryzysu, który dotknął księżną po tym, jak jej mąż został skazany na banicję w kwietniu 1706 roku, a następnie jej czterech synów wywieziono do Austrii.
2. Pobyt Teresy Kunegundy w Wenecji od 1705 do 1715 roku
2. 1. Wsparcie i dystans Rzeczypospolitej szlacheckiej
Senat Wenecji podniósł pielgrzymkę Teresy Kunegundy do Loreto jesienią 1706 roku do rangi aktu państwowego. Na podróż do papieskiej Ankony udostępnił dwie galery i dwie brygantyny pod flagą San Marco, a także zalecił kapitanowi Padwy odwiezienie księżnej.
Jednocześnie Republika Wenecka ściśle przestrzegała neutralności w hiszpańskiej wojnie dziedzicznej, która rozpoczęła się 10 lipca 1701 roku porażką francuskiego marszałka George’a Catinata z prezesem cesarskiej nadwornej rady wojennej, księciem Eugeniuszem koło Carpi w sąsiadującym księstwie Modeny. Dlatego też Rada Dziesięciu Mędrców nakazywała zachowanie dystansu wobec obcych książąt i egzekwowała swoje postanowienia, używając surowych środków. Trybunał Najwyższy udzielał upomnień bogatej szlachcie, która uhonorowała księżną. Zarządził nawet czasową banicję szlachcica Mattea Barbaro, nie zważając na wysoki prestiż jego rodziny, ponieważ prowadził on rozmowy z Teresą Kunegundą.
2. 2. Negocjacje z Rinaldem, księciem Modeny i królową angielską Anną
Niemniej jednak Teresa Kunegunda prowadziła starania dyplomatyczne w celu przywrócenia jej na urząd. Sebastiano Foscarini, prokurator San Marco i drugi rangą urzędnik publiczny Republiki, prowadził z księżną tajne negocjacje, a także pośredniczył w zaangażowaniu weneckiego posła do Wiednia, Daniele’a Dolfina, który miał działać na rzecz jej powrotu do Bawarii. Jednak jego protesty przeciwko naruszaniu przez Austrię weneckich wód terytorialnych dały niekorzystne ramy dla przyjaznych rozmów. Cesarski ambasador w Wenecji, książę Filippo Ercolani de Florimonte z papieskiej Bolonii, po swoim przybyciu w listopadzie 1705 roku nawiązał dialog z Teresą Kunegundą. Ze względu na jej lojalność wobec cesarza Józefa I umieścił księżną na liście swoich wydatków w 1710 roku.
W listopadzie 1705 roku Teresa Kunegunda poinstruowała reprezentanta Elektoratu Bawarii w Rzymie, Abate’a Alessandra Clemente Scarlattiego, aby w ramach negocjacji prowadzonych z siostrą cesarzowej Charlotte Felicitas i jej małżonkiem księciem Reginaldem zaproponował im restytucję księcia Este w zajętej przez Francuzów Modenie w zamian za przywrócenie jej urzędu w Monachium. Zadeklarowali oni swoją zgodę. Jednak ambasador króla Ludwika XIV w Wenecji, Abbé Henri Charles Arnauld de Pomponne, nie poparł tej propozycji.
W tym samym czasie książę Marlborough pośredniczył w korespondencji Teresy Kunegundy z królową angielską Anną, na której łaskę zdana była dynastia austriacka. Obiecała ona, że księżna w swoim czasie wróci do swoich interesów, co rzeczywiście miało miejsce w 1712 roku. Kiedy Charles Montagu, Earl of Manchester, celebrował we wrześniu 1707 roku swój oficjalny wjazd jako poseł królowej w Wenecji, księżna Teresa Kunegunda była przy tym obecna.
Jej korespondencja z królową Anną pisana była po łacinie, sprawozdania Abate Scarlattiego tworzono zaś po włosku. Teresa Kunegunda opanowała oba te języki. Poza tym posługiwanie się nimi było wymagane przez wenecką cenzurę pocztową.
2. 3. Życie towarzyskie i duchowe
Teresa Kunegunda często korzystała z zaproszeń weneckich klasztorów i uczestniczyła w organizowanych tam świętach. Dla przykładu 13 kwietnia 1705 roku odwiedziła ze swoim orszakiem klasztor benedyktynów S. Giorgio Maggiore z okazji świąt Wielkiejnocy. Księżna organizowała też mile widziane zbiórki na rzecz klasztorów i regularnie przekazywała większe sumy pieniędzy biednym. Pod ochroną papieskich zezwoleń udawała się kilka razy w tygodniu wraz ze swoimi damami dworu do konwentu jezuitów i klasztoru zgromadzenia żebraczego S. Lazzaro na północnym brzegu miejskiej laguny. W wychowaniu sierot i dziewcząt w jego konserwatorium kładziono nacisk na kształcenie muzyczne pod kierownictwem duchownego i kompozytora Antonia Vivaldiego. Uhonorował on Teresę Kunegundę we wstępie do swojej opery La costanza trionfante z 1716 roku, gdzie określił ją mianem „królowej penatów”, pod której opieką potrzebującym wiodło się dobrze. Koncerty uczennic Vivaldiego stały na wysokim poziomie artystycznym i stanowiły centrum życia kulturalnego Wenecji.
Teresa Kunegunda częściowo realizowała też decyzję o życiu w zakonie podjętą jeszcze w Monachium. Za papieskim przyzwoleniem w klasztorze sióstr służebniczek Santa Maria del Pianto, który odwiedzała od czerwca 1705 roku, księżna wraz z jedną damą dworu prowadziła medytacje według zasad świętego Ignacego Loyoli.
W 1709 roku w pobliżu klasztoru dominikanów św. św. Jana i Pawła Teresa Kunegunda wynajęła pałac, gdzie urządziła prywatną kaplicę. Jezuici i siostry służebniczki z szacunku dla księżnej udostępnili jej cenne wyposażenie kaplicy, takie jak obrusy na ołtarz czy żyrandole.
W tym samym czasie Teresa Kunegunda zaczęła wynajmować loże w teatrach pięciu parafii, gdzie prywatni zarządcy organizowali spektakle operowe w okresie karnawału. W mieście znajdowało się wówczas około dwudziestu teatrów, w których kwitło tamtejsze życie parafialne. W odróżnieniu od klasztorów Teresa Kunegunda miała do niego utrudniony dostęp. Wprawdzie spektakle operowe były dedykowane książętom europejskim, ale obowiązywał na nich ściśle nadzorowany wymóg zachowywania dystansu wobec gości zagranicznych. Zgodnie z ustawą Rady Dziesięciu Mędrców z 1508 roku w sprawie zachowania umiaru w rozrywkach publiczność na spektaklach pojawiała się w maskach. Mimo że Teresa Kunegunda jako rezydentka zagraniczna była z tego wymogu zwolniona, zleciła wykonanie masek z białego materiału i uczestniczyła we wspólnym delektowaniu się sztuką z anonimową publicznością spektakli operowych. Oglądała dzieła Tomasa Albinoniego, kompozytora jej opery weselnej, i Jerzego Fryderyka Haendla, wystawiającego opery w Rzymie również na zlecenie królowej Marii Kazimiery.
2. 4. Królowa angielska Anna i restytucja Elektoratu Bawarii
Królowa Anna próbowała wywrzeć polityczny nacisk na Austrię i Francję przez wzmocnienie mocarstw średnich. Dlatego była gotowa uznać zawarty przez Teresę Kunegundę traktat pokojowy z 7 listopada 1704 roku oraz potwierdzić, że jej emigracja stanowi złamanie postanowień tego traktatu przez cesarza Józefa I. Wysłannicy królowej: John Robison, biskup Bristolu, i Thomas Stafford, Earl of Wentworth, na kongresie w Utrechcie w 1712 roku zażądali restytucji Elektoratu Bawarii.
Tym samym polityka pokojowa Teresy Kunegundy jako regentki stała się podstawą do przywrócenia na urząd jej małżonka, co uzgodniono w traktacie pokojowym z Rastatt 6 marca 1714 roku, po którym podstawa jej regencji przestawała istnieć. Dowartościowanie statusu książąt bawarskich przez cesarza Karola VI, wybranego na następcę jego zmarłego w 1711 roku brata Józefa I, zakończyło się zawartym 5 października 1722 roku małżeństwem arcyksiężnej Marii Amalii z synem Teresy Kunegundy, księciem elektorem Karolem Albrechtem Bawarskim
5 stycznia 1715 roku nobilhuomo i prokurator S. Marco de supra, Álvise Pisani, pożegnał na zlecenie senatu księżną Teresę Kunegundę, która gorąco podziękowała za gościnność Republice Wenecji. 20 marca po dziesięciu latach oczekiwań wyruszyła za wszystkim honorami w podróż powrotną do Bawarii. 29 marca na książęcym zamku myśliwskim Lichtenberg am Lech spotkała się z córką Marią Anną, a 4 kwietnia z synami i małżonkiem. Towarzystwo Jezusowe wydało pismo okolicznościowe pod tytułem Fortitudo Leonina, w którym Teresie Kunegundzie poświęcono specjalny rozdział. Ze względu na jej niezłomne dążenia do odzyskania rodziny została tam uhonorowana w formie alegorycznej jako „bawarska” Penelopa, która przez całe dziesięciolecie czekała na powrót swojego małżonka Odyseusza.
3. Mecenat i działalność kulturalna Teresy Kunegundy
3. 1. Pośredniczenie kulturowe między Wenecją i Monachium
Krąg osób, którymi Teresa Kunegunda otaczała się w Monachium po powrocie z emigracji w Wenecji, pokazywał, jak pożyteczny był jej udział w praktykach religijnych i kulturze muzycznej Republiki Weneckiej. W marcu 1715 roku w jej orszaku przybyły do Bawarii dwie siostry zakonne i jedna nowicjuszka z konwentu Santa. Maria del Pianto. Stały się one pierwszymi służebniczkami klasztoru założonego przez Teresę Kunegundę w Monachium, co stanowiło wypełnienie jej ślubowania dotyczącego połączenia z rodziną. 25 marca 1716 roku biskup sufragan miasta Freising ogłosił fundację imienia księżnej, którą jej mąż wsparł kwotą 100.000 guldenów. Była to pierwsza filia tego zakonu na obszarze górnoniemieckim. W szpitalu książęcym, w którym Teresa Kunegunda cieszyła się wielką popularnością ze względu na swoją czynną pomoc, wokół trzech dziedzińców wewnętrznych wybudowano duży kompleks budynków z zielnikiem, wyposażony w urządzenia do opieki medycznej i farmaceutycznej nad chorymi i biednymi.
Włoscy muzycy, których Teresa Kunegunda okresowo zatrudniała na swoim dworze na emigracji, przybyli za nią do Monachium. Tenor Bortolo Bortoletto przez swoje powtarzające się gościnne występy w Wenecji stał się niejako „żywym mostem” łączącym dwór księżnej z wenecką parafią S. Giovanni Gresostomo, której członkowie prosili dwór Teresy Kunegundy o zwolnienie go na okres karnawału. Błyskotliwym wydarzeniem było też zaangażowanie sopranistki Margherity Durastanti we wrześniu 1721 roku. Solistka zdobyła znaczne uznanie za prawykonanie opery Jerzego Fryderyka Haendla Agrippina na karnawale weneckim w 1708 roku w londyńskiej operze królewskiej. Natomiast zamierzone przez Teresę Kunegundę przesiedlenie się Antonio Vivaldiego do Monachium spełzło na niczym ze względu na kwestie honorariów.
3. 2. Wspieranie nauk historycznych i przyrodniczych
Zainteresowania kulturalne Teresy Kunegundy skupiały się raczej na naukach niż sztuce plastycznej. W porównaniu z wielkimi zbiorami Maksymiliana Emanuela jej kolekcja obrazów była skromna. Około 1701 roku inwentarz dzieł sztuki Teresy Kunegundy obejmował 150 malowideł o szacunkowej wartości 9.893 guldenów. Poza autorami scen biblijnych (Giacomem da Pontem, zwanym Bassanem, oraz Tycjanem Vecelliem) z imienia nie zostali tam wymienieni żadni inni malarze. O nawiązywaniu do jej zagubionych w 1706 roku portretów, sporządzonych rok wcześniej w Wenecji przez Flamandczyka Domenicusa Nolleta świadczą jedynie cztery pejzaże z około 1720 roku zachowane w apartamencie księżnej na zamku Nymphenburg.
Z drugiej strony Teresa Kunegunda była jedną z niewielu osób, korzystających z dworskiej biblioteki. Jej zbiory obejmowały pod koniec rządów księcia elektora Maksymiliana I około 18.000 tomów, wykorzystywanych na początku XVII wieku przez licznych bawarskich i zagranicznych uczonych. Maksymilian II Emanuel przykładał do tego intelektualnego skarbu niewielkie znaczenie. Personel kierujący jego biblioteką charakteryzował się niewielkimi kompetencjami i tym większą nieufnością. Teresa Kunegunda, dysponująca kluczem, ułatwiała dostęp do zbiorów swojemu spowiednikowi, ojcu Theodorowi Smakersowi z Niderlandów Hiszpańskich. W porozumieniu z księżną mógł on na jej rachunek kupować kolejne pozycje do prywatnej biblioteki. Dzieła były często dostarczane w postaci arkuszy wydawniczych i oddawane do dworskiego introligatora. Theodor Smakers sporządził też 12-tomową historię uniwersalną (obejmującą także kraje pozaeuropejskie) dla jej najstarszego syna, księcia elektora Karola Albrechta. Dzięki temu dziełu Teresa Kunegunda wpływała na przyszłego księcia elektora, wskazując mu, jak ważną rolę pełni w świecie uczoność. Karol Albrecht chętnie przyjmował podobne nauki. W 1726 roku, pierwszym roku swojego panowania, zlecił ustanowienie katedry historii na bawarskim elektoralnym uniwersytecie w Ingolstadt. Co więcej, ojciec Smakers wspólnie z ojcem Peterem Falkiem, wychowawcą książąt elektorów, uczestniczył w 1720 roku w planie utworzenia akademii nauk, która miała nosić imię Karola Albrechta. Jednak Towarzystwo Jezusowe doradzało odstąpienie od tego projektu, żeby uchronić ojców od zarzutu przekraczania kompetencji.
Teresa Kunegunda okazywała szczególne zainteresowanie chemii, która stanowiła część składową mechanistycznej teorii medycznej. Zajmowała się tą nauką, zastrzegając, że nie stoi ona w sprzeczności z wiarą w dzieło stworzenia. W 1716 roku powierzono jej nadzór nad bawarskimi kopalniami i nad przetwarzaniem produktów górniczych. Księżna posiadała wiedzę w zakresie obróbki kamieni i metali, gdzie w funkcji katalizatora stosowano witriol miedzi, pozyskiwany w bawarskich kopalniach w Alpach i w Lesie Bawarskim na granicy czeskiej. Jednym z medycznych zastosowań tej substancji było używanie go do produkcji preparatu do leczenia schorzeń oczu, który Teresa Kunegunda zlecała wytwarzać dla swojego małżonka.
Merytoryczne i finansowe wsparcie Teresy Kunegundy umożliwiło ojcu Theodorowi Smakersowi zajęcie się chemią jako samodzielną nauką, która w postaci osobnego przedmiotu została po raz pierwszy wprowadzona na uniwersytecie w Utrechcie w Niderlandach Hiszpańskich w 1694 roku. W rezultacie opublikował on artykuł dotyczący chemii w czasopiśmie monachijskiego Towarzystwa Nauk Przyrodniczych i Humanistycznych „Parnassus Boicus”. Towarzystwo działające przy jego udziale od 1722 do 1727 roku uważa się za prekursorskie względem Bawarskiej Akademii Nauk, założonej w 1759 roku za panowania wnuka Teresy Kunegundy Maksymiliana III Józefa.
4. Życie rodzinne Teresy Kunegundy
4. 1. Wielodzietność a wpływy dynastii bawarskiej w Świętym Cesarstwie Rzymskim
Teresa Kunegunda w czasie pobytu w Brukseli wypełniła zadanie zabezpieczenia sukcesji dynastii bawarskiej ustalone w umowie majątkowej między małżonkami. Przybywając do Monachium w kwietniu 1701 roku, miała przy sobie: swoją jedyną córkę Marię Annę Karolinę, księcia elektora Karola Albrechta i trzech młodszych synów. 12 lipca 1701 wydała w Monachium na świat kolejnego syna, a po nim jeszcze trzech następnych. Książę Maksymilian Emanuel był zadowolony z licznego potomstwa. Swoje uwielbienie dla małżonki wyrażał rozmaitymi prezentami. Gdy przybyła ona do Elektoratu Bawarii, przekazał jej dwie wielkie wazy i inne przedmioty z chińskiej porcelany. Jego troska o zdrowie żony była tak daleko posunięta, że wywoływała jej żartobliwe komentarze.
Liczne potomstwo uważano w Świętym Cesarstwie Rzymskim za wielce pożądane. Posiadanie trzynaściorga dzieci, z których tylko dwoje osiągało wiek dorosły, nie było wtedy rzadkością. Teresa Kunegunda stratę jednego dziecka interpretowała jako karę bożą. Niemniej jednak liczba jej potomstwa przekraczała ówczesną normę. Jej córka i pięciu z ośmiu synów osiągnęło wiek dorosły. Na portretach Martina Maingaud z 1703 roku można zobaczyć, jak zdrowo wyglądały jej pociechy, co może oznaczać, że otaczano je troskliwą i czułą opieką.
4. 2. Koncepcja wychowawcza Teresy Kunegundy
Szczególne upodobanie Teresa Kunegunda przejawiała w stosunku do swojego syna Klemensa Augusta, o którym mówiono, że jest niezwykle podobny do matki. Z kolei swoje uczucia do pierworodnej i jedynej córki Marii Anny wyraziła stwierdzeniem, że gdyby nie była jej matką, uznałaby ją za najpiękniejszą z księżniczek.
Książę Maksymilian Emanuel wraz z małżonką bardzo troszczyli się o zdrowie swoich dzieci. Zadbali o staranne leczenie Marii Anny, cierpiącej na dolegliwości oczu. Poza synem Filipem Maurycym, który po pobycie na studiach w Rzymie zmarł z powodu epidemii, ich pozostali czterej synowie piastowali wysokie stanowiska świeckie i duchowne.
Teresa Kunegunda odpowiednio wcześnie wsparła swojego męża w dążeniach do zapewnienia kariery ich młodszych synom w kościele Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego. U papieża Klemensa XI wstawiała się również za swoim synem Klemensem Augustem, aby uzyskać dla niego stanowisko koadiutora książęcego biskupa Liège z prawem następstwa. Na jej polecenie młody książę już w wieku czterech lat miał być uosobieniem pobożności dynastii bawarskiej, na przykład wspólnie z Marią Anną był obecny na odpuście w kościele św. Elżbiety przy szpitalu książęcym.
Teresa Kunegunda kształciła swoje dzieci z wykorzystaniem różnych środków: książek, teatru, zabaw i ćwiczeń praktycznych. Zlecała na przykład wykonywanie sztuk dydaktycznych francuskiej trupie teatralnej. Sam papież Klemens XI gorąco pochwalił jej metody wychowawcze. O jej zaangażowaniu w pedagogikę wczesnego oświecenia świadczy chociażby fakt, że posiadała ona powieść pedagogiczną Przygody Telemaka, syna Ulissesa arcybiskupa Cambrai, Francois de Salignaca de la Mothe de Fénelona.
W sprawie przyszłości swoich dzieci księżna snuła własne plany. Na przykład próbowała znaleźć żonę dla syna Filipa Maurycego, który nie chciał w przyszłości zostać duchownym księciem Rzeszy zgodnie z planem ojca. Jednak bawarski kanclerz nadworny Franciszek Ksawery von Unertl podporządkował księcia bawarskiej polityce dynastycznej.
4. 3. Wyrozumiałość Teresy Kunegundy
W równoważeniu przeciwstawnych poglądów książęcej pary ważną rolę odgrywał spowiednik Teresy Kunegundy, ojciec Theodor Smakers. Ich dyskusje dotyczyły także kontrowersyjnych poglądów Maksymiliana Emanuela na kwestię małżeństwa, które uważał wyłącznie za instytucję prawa bożego. Chociaż książę elektor był gotów do legitymizacji swoich metres przez ich poślubienie, to obstawał przy możliwości utrzymywania stosunków pozamałżeńskich. Ojciec Smakers zachęcał Teresę Kunegundę do łagodności i wyrozumiałości. Na potrzeby jej codziennych nabożeństw dobrał dla niej indywidualnie ćwiczenia skupienia wymagające wsparcia rozumu.
Po klęsce męża pod Höchstädt 13 sierpnia 1704 roku i jego ucieczce na zachód księżna chciała, aby rodzina trzymała się razem, dlatego podjęła decyzję o przewiezieniu dzieci i dworu w tym samym kierunku, mimo że było to skomplikowane logistycznie przedsięwzięcie. Przedwczesny wymarsz sprzymierzonej armii francusko-bawarskiej położył kres tej próbie. Wymuszona rozłąka z dziećmi i wywiezienie czterech najstarszych synów (na rozkaz cesarza Józefa I w maju 1706 roku) dotknęło ją tym boleśniej, że w traktacie pokojowym z 7 listopada 1704 roku, poprzednik cesarza, Leopold I zapewnił jej rodzinie bezpieczeństwo. Być może adopcja Christophera Aroutiona z zagrożonej przez Osmanów armeńskiej rodziny w 1710 roku nastąpiła w nadziei, że ułatwi ona ponowne spotkanie z jej rodzonymi dziećmi.
5. Siedziba Teresy Kunegundy jako wdowy w Wenecji od 1727 do 1730 roku
Po zgonie księcia Maksymiliana Emanuela 26 lutego 1726 roku monachijski dworski urząd płatniczy pozostawał dłużny księżnej Teresie Kunegundzie ustalone w umowie uposażenie dla wdowy. Jednak środki finansowe Elektoratu zostały wyczerpane na Hiszpańską wojnę o kolejność dziedziczenia, negocjacje toczone w celu wyboru książąt na biskupów i uroczystości weselne księcia Karola Albrechta.
Po różnych sporach Teresa Kunegunda opuściła Elektorat Bawarii. Przy pomocy książęcego biskupa Augsburga, Aleksandra Zygmunta von Pfalz-Neuburg, przetransportowała swoje wyposażenie do Wenecji. Najpierw spędziła jednak pół roku w rezydencji swojego syna Klemensa Augusta, arcybiskupa i księcia elektora Kolonii. Swojemu najstarszemu synowi, elektorowi Karolowi Albrechtowi Bawarskiemu, pogratulowała narodzin syna Maksymiliana Józefa, ale nie pojawiła się na jego chrzcinach 4 maja 1727 roku.
5. 1. Życie towarzyskie w okresie wdowieństwa Teresy Kunegundy
Po przybyciu do Wenecji w sierpniu 1727 roku tamtejszy senat uhonorował Teresę Kunegundę prezentem w postaci srebrnych pater, słodyczy i owoców, przewiezionych czterema okrętami. Księżna wdowa zamieszkała w reprezentacyjnym apartamencie w pałacu prokuratora S. Marco de supra, Álvise Pisaniego, nad Canal Grande.
Teresa Kunegunda powróciła do wizyt w teatrach weneckich parafii. W teatrze S. Samuele wykonano w maju 1727 roku operę Tommasa Albinoniego L’incostanza schernita, dedykowaną jej synowi, księciu Klemensowi Augustowi. We wrześniu złożył on matce wizytę przed otrzymaniem od papieża Benedykta XIII sakry biskupiej w kościele Nostra Dama della Quercia koło Viterbo. W styczniu 1728 roku ponownie odwiedził matkę przed dalszą podróżą do Monachium.
Wspólnie z ojcem Theodorem Smakersem Teresa Kunegunda śledziła nowe publikacje na weneckim rynku księgarskim. W maju 1729 roku wyjechał on jednak do uzdrowiska w Akwizgranie. Duchowny z poważanej weneckiej rodziny Civràn, następca ojca Smakersa, nie był wstanie zastąpić jej długoletniego spowiednika.
W dniu Wniebowstąpienia 1729 roku Teresa Kunegunda uczestniczyła wspólnie ze swoją bratanicą Klementyną Sobieską i jej małżonkiem, katolickim pretendentem do korony angielskiej Jakubem Stuartem, w ceremonii „zaślubin doży z morzem”. Rosyjscy cieśle, którzy zbudowali dla doży nowy okazały okręt Bucentoro, zaprezentowali wtedy wielki pokaz baletowy.
5. 2. Śmierć Teresy Kunegundy
Od 25 do 27 lutego 1730 roku dzwoniły wszystkie dzwony miasta po śmierci papieża Benedykta XIII. W tym czasie Teresa Kunegunda była ciężko chora. Codziennie pojawiali się przy furcie jej pałacu obywatele Wenecji (nie tylko szlachetnie urodzeni), żeby dowiedzieć się czegoś o stanie zdrowia księżnej. Po krótkim wypoczynku w dniu swoich 54. urodzin, które obchodziła 4 marca, Teresa Kunegunda odeszła w nocy 10 marca 1730 roku. Emocjonalne pismo doży, Álvise Mocenigo III, z następnego ranka do księcia Karola Albrechta wyrażało głęboki szacunek, jakim Republika Wenecka darzyła jej osobę.
5. 3. Castra doloris dla Teresy Kunegundy w Wenecji, Elektoracie Bawarii i Wiedniu
Parafia San Simeon Grande uhonorowała Teresę Kunegundę przez stworzenie 13 marca castrum doloris, które w dzień pogrzebu oświetlono wieloma świecami. Jej syn, książę Karol Albrecht, zlecił nadwornemu bawarskiemu metaloplastykowi Nikolausowi de Groff wykonanie miedzianej płyty na grób Teresy Kunegundy w Republice Świętego Marka.
Kurier z wiadomością od doży weneckiego o zgonie Teresy Kunegundy dotarł do Monachium 15 marca 1730 roku. Książę Karol Albrecht sporządził w dwa dni później informacje żałobne do stanów Rzeszy, posłów do bawarskiego parlamentu krajowego i do klasztorów w Elektoracie Bawarii. Od 21 do 24 marca 1730 roku w monachijskim kościele św. Kajetana odbywały się czuwania pośmiertne i nabożeństwa.
Posłowie do bawarskiego parlamentu krajowego należeli do pierwszych kondolentów. Podwładni monarchini pismem z 23 marca wyrazili swój żal. Aleksander Zygmunt von Pfalz-Neuburg, książęcy biskup Augsburga, blisko spokrewniony ze zmarłą wyraził 25 marca swoje szczególne współczucie. Margrabia Ludwig, syn zawsze rycerskiego wobec Teresy Kunegundy margrabiego Ludwiga Wilhelma Badńskiego, oraz okazujący jej w takim samym stopniu szacunek prezes cesarskiej nadwornej rady wojennej, książę Eugeniusz Sabaudzki uhonorowali ją ostatnią posługą w dniach 27 i 29 marca. Sąsiadujące stany Rzeszy, duchowni i świeccy książęta oraz opaci klasztorów męskich i żeńskich przesłali swoje pisma kondolencyjne w następnych dniach. W czasie świąt Wielkiejnocy od 6 do 10 kwietnia 1730 roku nie nadchodziły, poza dwoma wyjątkami, żadne pisma. Ostatnie kondolencje nadeszły 6/16 kwietnia 1730 roku od szwedzkiego króla Fryderyka I, zarazem margrabiego Hesji-Kassel i 3/13 maja od stanów generalnych Zjednoczonych Niderlandów. W 1706 roku margrabia wystawił jako generał oddziałów księcia Fryderyka I Brandenburskiego we Włoszech paszport dla Teresy Kunegundy na jej pielgrzymkę do Loreto.
5 kwietnia poseł księcia Karola Albrechta w Wiedniu przekazał cesarzowi, panującej cesarzowej i wdowie po cesarzu Józefie I, Amalii, oficjalne zawiadomienie o śmierci Teresy Kunegundy. Cesarz i cesarzowe wyrazili współczucie księciu, jednocześnie życząc pomyślności jemu i jego dynastii.
1 kwietnia Republika Wenecka wyznaczyła jednostkę kawalerii złożoną z 24 jeźdźców pod dowództwem kapitana na eskortę honorową do przetransportowania ciała Teresy Kunegundy aż do granicy Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Pułkownik Józef Wilhelm Ignacy baron von Stain z ośmioma gwardzistami i z przejętym orszakiem żałobnym poruszał się powoli ze względu na stan dróg prowadzących z Tyrolu do Bawarii i dotarł do Monachium dopiero 14 kwietnia. Tego samego dnia odprawiono w kościele św. Kajetana nabożeństwo żałobne za Teresę Kunegundę, które pod względem rangi dorównało uroczystościom towarzyszącym śmierci Maksymiliana Emanuela 2 marca 1726 roku.
Nabożeństwo żałobne za księżną odprawił także cesarz Karol VI w Wiedniu w kościele Augustianów 18 kwietnia, gdzie, podobnie jak w 1726 roku dla jej męża, zlecono prefektowi nadwornego urzędu budowlanego Józefowi Galli di Bibiena wybudować castrum doloris i ustawić 900 świec. Opis przedmiotu autorstwa poety dworu Johanna Carla Newena został wydrukowany w formie panegiryku. Po trzech stronach marmurowego kurhanu, całowanego przez żałobników podczas tych ceremonii, znajdowały się inskrypcje, podkreślające pochodzenie Teresy Kunegundy z szanowanego, bohaterskiego rodu Sobieskich i opiewające sławę jej ojca, Jana III Sobieskiego, zbawcy Wiednia w 1683 roku. Zmarłą, która przeszła do domu wieczności, dawano zaś przykład do naśladowania dla całego stulecia. Jej zalety unaoczniało osiem posągów. Opis poety wymieniał jako pierwszą statuę symbolizującą cnotę i dodawał, że, podobnie jak ciało niebieskie nazwane przez Jana Heweliusza Scutum Sobiescianum, cnota księżnej była równa tysiącowi tarcz. Potem następowało uhonorowanie pozostałych cech i wskazanie, że Teresa Kunegunda była kobietą, która nie dążyła do rzeczy bezwartościowych, której wdzięk brał się z wierności i zdecydowania, a wielodzietność uwypukliła tylko jej szczęście i zdrowie. Ten obraz wspaniałomyślności oddany w castrum doloris uzupełniał posąg lwicy, która symbolizowała odwagę i stateczność księżnej, triumfującej przy każdej odmianie losu. Róg obfitości umieszczony nad statuą wielkoduszności zawierał owoce, symbole łagodności i zrównoważenia. Z kolei spokój umysłu i ufność księżnej miały stać się fundamentem jej dobrego pożegnania się życiem.
Powyższa symbolika odnosiła się do mocnych stron Teresy Kunegundy. Jej gotowość do kompromisów, która umożliwiła zawarcie pokoju z cesarzem Leopoldem I, spotkała się z pełnym uznaniem jego syna Karola VI. Jego poeta nadworny wychwalał mądre i przemyślane postępowanie księżnej we wszystkich sytuacjach życiowych i upamiętnił jej powściągliwą stateczność sentencją: Flectas non fragas (Kiedy się uginasz, nie łamiesz się).
Literatura:
The Letters and Diplomatic Instructions of Queen Anne, red. Beatrice Curtis Brown, Londyn 1968.
Die Schlacht von Höchstädt, The Battle of Blenheim, red. Johannes Erichsen, Katharina Heinemann, Ostfildern 2004, s. 12-25.
Politics and Diplomacy in Early Modern Italy. The Structure of Diplomatic Practice, 1450-1800, red. Daniela Frigo, Cambridge 2000.
Frederic C. Lane, Venice. A Maritime Republic, Baltimore, London 1973.
Alois Schütz, Hedwig von Andechs. Eine deutsch-polnische Heilige, Monachium 1992.
Charles Spencer, Blenheim. Battle for Europe, Londyn 2003.