Jednym z działań służących poznaniu różnorodności przyrodniczej ogrodów wilanowskich było zbadanie bogactwa gatunkowego ważek. Badania prowadzone były na stawie południowym, Potoku Służewieckim i na Jeziorze Wilanowskim. W roku 2015 badaniami objęte zostały również Kanał Sobieskiego i pozostałe ekosystemy wodne rezerwatu przyrody Morysin.
Metodyka badań
Przynależność gatunkową dorosłych owadów określano na podstawie przyżyciowych obserwacji – połowów siatką entomologiczną oraz metodą na upatrzonego. Badano również skład gatunkowy larw, a także zbierano wylinki. Analiza laboratoryjna wylinek została przeprowadzona w listopadzie 2015 roku po zakończeniu badań terenowych. Badania prowadzono na czterech stanowiskach podzielonych na osiem odcinków. W wyniku badań sporządzono listę zaobserwowanych gatunków wraz z ich szacunkową liczebnością.
Co zaobserwowano
W listopadzie 2015 r. został sporządzony końcowy raport podsumowujący przeprowadzone prace.
W trakcie prowadzonych badań, na całym obszarze stwierdzono łącznie występowanie 33 gatunków ważek (uwzględniając formy dorosłe, larwalne oraz wylinki). Prawie wszystkie gatunki obserwowano jako postacie dorosłe. Wyjątek stanowiły pałątka pospolita oraz żagniczka wiosenna, dla których łowiono wyłącznie larwy. Ponadto w przypadku 21 gatunków oprócz obserwacji form dorosłych łowiono larwy i/lub zbierano wylinki. Rozpatrując cały ujęty w badaniach teren, autochtoniczność występowania potwierdzono dla większości gatunków. Dla 28 gatunków został potwierdzony rozwój na co najmniej jednym z badanych odcinków. Na badanym obszarze spośród 15 gatunków objętych ochroną gatunkową w Polsce stwierdzone zostały tylko dwa gatunki chronione – straszka syberyjska oraz żagnica zielona.
Najbogatszym w gatunki ważek stanowiskiem było Jezioro Wilanowskie, gdzie odnotowano prawie wszystkie taksony występujące na całym obszarze badań (31 gatunków; brak jedynie gadziogłówki pospolitej oraz miedziopiersi żółtoplamej). Skład gatunkowy oraz liczba gatunków różniły się pomiędzy poszczególnymi odcinkami w obrębie tego zbiornika, chociaż różnice te były niewielkie. Drugim pod względem liczby gatunków stanowiskiem był Kanał Sobieskiego z fragmentem rzeki Wilanówki, gdzie odnotowano 18 gatunków (17 o rozwoju co najmniej prawdopodobnym). W przypadku stawu południowego obserwowano 14 gatunków, wszystkim przypisano status rozwoju co najmniej prawdopodobnego. Natomiast najmniej gatunków odnotowano dla Potoku Służewieckiego – 13 gatunków. Jednocześnie było to stanowisko, dla którego odnotowano najwięcej gatunków wyłącznie o statusie występowanie (pięć gatunków).
Uwzględniając podobieństwo faunistyczne ważek pomiędzy poszczególnymi odcinkami, wykazano, że stanowiska wyraźnie się różniły. Widać to zwłaszcza w przypadku Jeziora Wilanowskiego, którego odcinki cechowały się dosyć zbliżoną do siebie fauną, różniąc się jednocześnie od pozostałych stanowisk.
W trakcie prowadzonych w latach 2014–2015 badań, na całym uwzględnionym obszarze stwierdzono występowania 33 gatunków ważek. Wynik ten poszerza dotychczasową wiedzę dotyczącą występowania ważek na badanym obszarze. Biorąc pod uwagę dane z wcześniej prowadzonych badań oraz wyniki zgromadzone w ramach projektu, liczba stwierdzonych gatunków wzrosła do 37.
Podsumowując, z całą pewnością najlepiej zachowanym środowiskiem do występowania i rozwoju ważek na całym badanym obszarze jest Jezioro Wilanowskie. Jest to spowodowane występowaniem w wodzie mikrosiedlisk korzystnych dla larw oraz fragmentów brzegu charakteryzujących się zróżnicowaną strukturą roślinności nadbrzeżnej. Pośrednio taki stan jest też wynikiem wielkości samego zbiornika. Należy jednak zauważyć, iż obserwowano również niewielkie różnice jakościowe oraz ilościowe pomiędzy poszczególnymi odcinkami.
Najmniej korzystne dla rozwoju ważek warunki są obecne w Potoku Służewieckim. Wpływa na to ogólnie zły stan całej rzeki – jest ona uregulowana, na wielu odcinakach dno jest wybetonowane, brzegi są umocnione, roślinność nadbrzeżna jest wycinana oraz dostarczane są tam liczne zanieczyszczenia z obszarów miejskich, przez które przepływa. Kontrolowany odcinek jest fragmentem ujściowym, stąd nawet poprawa warunków siedliskowych tego odcinka mogłaby nie skutkować polepszeniem kondycji odonatofauny.
Cząstkowe wyniki badań
W trakcie obserwacji prowadzonych w październiku 2015 r. stwierdzono występowanie już tylko 3 gatunków ważek. Żaden ze stwierdzonych gatunków nie był obserwowany jako osobniki dorosłe, a jedynie jako larwy. Były to larwy takich gatunków jak: oczobarwica większa, tężnica wytworna, piórnóg zwykły. Także podczas obu kontroli wykonanych w październiku zebrano wylinki z transektów o łącznej długości 40 metrów. Zebrane w czasie tegorocznych badań wylinki w listopadzie zostały poddane dokładnym oględzinom. Także za pomocą tej metody badawczej można stwierdzić, jakie ważki występują na danym obszarze. Już niedługo poznamy wyniki z całości prac badawczych przeprowadzonych w ramach projektu.
W trakcie prowadzonych we wrześniu 2015 r. badań stwierdzono występowanie 8 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Sześć spośród stwierdzonych gatunków obserwowano jako osobniki dorosłe: żagnica sina, żagnica wielka, żagnica jesienna, pałątka zielona, szablak krwisty i szablak zwyczajny. Natomiast dwa: oczobarwica większa, tężnica wytworna, jedynie jako larwy. Podczas obu kontroli terenowych wykonanych we wrześniu zebrano wylinki (pozostałości po przeobrażeniu z postaci larwalnej do postaci dorosłej) ważek z odcinków o łącznej długości 40 metrów.
W trakcie prowadzonych w sierpniu 2015 r. badań stwierdzono występowanie 16 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Piętnaście spośród stwierdzonych gatunków obserwowano jako osobniki dorosłe (żagnica sina, żagnica wielka, żagnica jesienna, świtezianka błyszcząca, nimfa stawowa, oczobarwica większa, oczobarwica mniejsza, tężnica wytworna, pałątka zielona, lecicha pospolita, pióronóg zwykły, miedziopierś metaliczna, szablak przypłaszczony, szablak krwisty, szablak pospolity). Natomiast jeden (żagnica ruda) jedynie jako larwę. Spośród dwóch uwzględnionych w sierpniu odcinków nieco bogatsze w gatunki było Jezioro Wilanowskie (odcinek przebiegający dookoła wyspy), gdzie odnotowano ich 13. Na odcinku Kanał Sobieskiego wraz z rzeką Wilanówką stwierdzono występowanie 11 gatunków. Niemniej jednak skład gatunkowy był dosyć zbliżony dla obu transektów.
Podczas obu kontroli wykonanych w sierpniu zebrano wylinki z transektów o łącznej długości 40 metrów. W przypadku obu stanowisk przeszukano łącznie transekty o długości 20 metrów na każdym z badanych odcinków.
W trakcie prowadzonych w lipcu 2015 r. badań, stwierdzono występowanie 16 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Piętnaście spośród nich obserwowano jako osobniki dorosłe (żagnica wielka, żagnica jesienna, husarz władca, świtezianka błyszcząca, łątka dzieweczka, łątka wczesna, nimfa stawowa, oczobarwica większa, tężnica wytworna, ważka czteroplama, lecicha pospolita, pióronóg zwykły, miedziopierś metaliczna, szablak krwisty, szablak zwyczajny), natomiast jeden wyłącznie jako larwy (pałątka pospolita). Podczas dwóch kontroli wykonanych w lipcu zebrano także wylinki (zewnętrzne osłonki pozostałe po przeobrażeniu ważek) z odcinków o łącznej długości 40 metrów.
W trakcie prowadzonych w czerwcu 2015 r. badań na całym obszarze łącznie stwierdzono występowanie 18 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Siedemnaście gatunków obserwowano jako osobniki dorosłe (żagnica ruda, husarz władca, husarz ciemny, świtezianka błyszcząca, łątka pospolita, łątka wczesna, szklarka zielona, nimfa stawowa, oczobarwica większa, tężnica wytworna, ważka czteroplama, lecicha pospolita, pióronóg zwykły, miedziopierś żółtoplama, miedziopierś metaliczna, straszka syberyjska, szablak krwisty), natomiast jeden jedynie jako larwy (pałątka pospolita). Najbogatszym w gatunki ważek stanowiskiem było Jezioro Wilanowskie, gdzie odnotowano ich 13. Drugim pod względem liczby gatunków był odcinek Kanał Sobieskiego wraz z rzeka Wilanówką z 11 stwierdzonymi gatunkami. Dużo mniej gatunków ważek, bo jedynie pięć, odnotowano dla odcinka Potok Służewiecki. Na stawie południowym obserwowano cztery gatunki.Podczas obu kontroli wykonanych w czerwcu zebrano wylinki z odcinków o łącznej długości 155 metrów. W przypadku Jeziora Wilanowskiego przeszukano łącznie transekty o długości 95 metrów, natomiast dla stawu południowego, Potoku Służewieckiego oraz Kanału Sobieskiego było to odpowiednio po 20 metrów na każdym ze stanowisk.
W trakcie prowadzonych w maju 2015 r. badań, na całym obszarze badawczym (ogrody wilanowskie oraz rezerwat przyrody Morysin) łącznie stwierdzono występowanie 14 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Jedenaście gatunków spośród ww. obserwowano jako osobniki dorosłe (łątka pospolita, łątka wczesna, szklarka zielona, przeniela dwuplama, oczobrawica większa, gadziogłówka pospolita, tężnica wytworna, ważka czteroplama, pióronóg zwykły, straszka pospolita, straszka syberyjska), natomiast pozostałe jedynie jako larwy (nimfa stawowa, oczobarwica mniejsza, miedziopierś żółtoplama). Najbogatszym w gatunki ważek stanowiskiem było Jezioro Wilanowskie, gdzie odnotowano ich 12. Drugim pod względem liczby gatunków był odcinek, który obejmował Kanał Sobieskiego wraz z rzeką Wilanówką, stwierdzono na nim siedem gatunków. Dużo mniej gatunków ważek, bo jedynie trzy, odnotowano dla Potoku Służewieckiego. Natomiast na stawie południowym obserwowano tylko jeden gatunek. Skład gatunkowy ważek obserwowany na badanych odcinkach Jeziora Wilanowskiego w niewielkim stopniu różnił się pomiędzy nimi. Podobna zależność dotyczyła również liczby stwierdzonych gatunków.
W trakcie badań prowadzonych w kwietniu 2015 r. na całym obszarze stwierdzono łącznie występowanie 6 gatunków ważek. Dwa gatunki obserwowano jako osobniki dorosłe - straszka pospolita i łątka wczesna, natomiast pozostałe jedynie jako larwy. Najbogatszym w gatunki ważek stanowiskiem było Jezioro Wilanowskie, gdzie odnotowano ich 6. Przy stawie południowym oraz przy Kanale Sobieskiego obserwowano tylko po jednym gatunku, natomiast przy Potoku Służewieckim nie stwierdzono w tym okresie badawczym żadnych osobników ważek. Warto zauważyć, że na żadnym ze stanowisk nie odnotowano w tym okresie wylinek. Wylinka to zewnętrzna, chitynowa powłoka ciała larwy, z której w czasie przeobrażenia wydostaje się dorosły osobnik.
W październiku 2014 r. na całym obszarze łącznie stwierdzono występowanie 7 gatunków ważek (uwzględniając zarówno formy dorosłe, jak i larwalne). Trzy gatunki spośród nich obserwowano jako osobniki dorosłe (żagnica jesienna, szablak krwisty, szablak zwyczajny), natomiast pozostałe jedynie jako larwy (świtezianka błyszcząca, łątka wczesna, oczobarwica większa, pióronóg zwykły). Najbogatszym w gatunki ważek stanowiskiem było Jezioro Wilanowskie, gdzie odnotowano ich 7. Na stawie południowym obserwowano tylko jeden gatunek (szablak zwyczajny), natomiast w Potoku Służewieckim nie stwierdzono w tym okresie badawczym żadnych osobników ważek.
W trakcie prowadzonych na całym obszarze obserwacji łącznie stwierdzono występowanie: w lipcu 2014 r. – 20 gatunków ważek, w sierpniu 2014 r. – 15 gatunków ważek, we wrześniu 2014 r. – 14 gatunków ważek.
Podane liczby uwzględniają zarówno formy dorosłe, jak i larwalne. Większość oznaczonych gatunków występowała na badanym obszarze jako osobniki dorosłe, natomiast niektóre z nich (żagnica wielka, świtezianka błyszcząca, łątka wczesna, oczobarwica większa i pióronóg zwykły) zostały złowione także jako larwy. W niektórych etapach badań odnotowano występowanie larw niektórych ważek, których osobników dorosłych nie obserwowano (z rodzaju starszka, żagnica ruda, żagniczka wiosenna, łątka wczesna, oczobarwica większa, pióronóg zwykły). Najbogatszym w gatunki stanowiskiem było Jezioro Wilanowskie, następnie staw południowy, a najuboższym Potok Służewiecki.
W trakcie prowadzonych w roku 2014 badań, na całym uwzględnionym obszarze stwierdzono występowanie 25 gatunków ważek. Wynik ten wzbogaca znaną listę ważek na tym obszarze o nowe gatunki. Duża część gatunków obserwowanych w roku 2014 pokrywa się z wcześniejszymi obserwacjami prowadzonymi na tym terenie. Lista nowo odnotowanych taksonów liczy cztery gatunki (żagnica sina, husarz ciemny, ważka żółta, lecicha białoznaczna) oraz jeden rodzaj, dla którego nie było możliwości przyporządkowania do gatunku (straszka). Warto jednak zauważyć, iż ważka żółta oraz lecicha białoznaczna otrzymały status jedynie stwierdzenia, stąd mogły to być jedynie osobniki, które przyleciały z innych populacji. Nie zaobserwowano sześciu spośród wcześniej notowanych gatunków (pałątka pospolita, szklarka zielona, ważka płaskobrzucha*, szablak żóty, szablak czarny*, zalotka czerwonawa*). Najprawdopodobniej jest to spowodowane kilkoma czynnikami. Po pierwsze, w 2014 roku badaniami objęto tylko część obszaru, natomiast trzy spośród wymienionych gatunków (powyżej oznaczone symbolem *) notowano wcześniej wyłącznie na obszarze Rezerwatu Przyrody Morysin, na którego terenie badania zostaną przeprowadzone w roku 2015. Drugą przyczyną jest rozpoczęcie badań w lipcu. W roku 2015 badania rozpoczną się wiosną, dzięki czemu uzyskamy jeszcze pełniejszy obraz bogactwa ważek ogrodów wilanowskich.
Badania ważek prowadził Tomasz Karasek, który tak mówi o sobie: Jestem doktorantem w Zakładzie Hydrobiologii Uniwersytetu Warszawskiego. Głównym obiektem moich zainteresowań naukowych są makrobezkręgowce słodkowodne. Obecnie w swoich badaniach skupiam się na wykorzystywaniu tych organizmów w monitoringu biologicznym środowisk słodkowodnych. Interesuję się również faunistyką i ekologią ważek, a także interakcjami drapieżnik – ofiara występującymi pomiędzy wodnymi bezkręgowcami.
Projekt „Edukacja społeczna w konflikcie urbanizacyjno-ekologicznym na terenie Muzeum Pałacu w Wilanowie” realizowany był dzięki wsparciu udzielonemu przez Islandię, Liechtenstein oraz Norwegię w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego.