Wędzidło na Kozaków

Hetman Stanisław Koniecpolski był magnatem pełną gębą. 70 miast i 700 wsi stanowiło o jego sile, a zdolności wojskowe i dyplomatyczne dawały mu szacunek współczesnych. Jedną z jego inicjatyw, pomysłem wspartym przez Władysława IV, była budowa nad Dnieprem fortecy mającej kontrolować rosnącą swawolę kozacką. Kudak (pierwotnie Kodak), bo taką nazwę otrzymała twierdza, wystawiono nad pierwszym z dnieprowych porohów, był jedną z kresowych fortec wystawianych w myśl hetmańskiego planu. Dopełnił linii wraz z m.in. Krzemieńczukiem i Nowym Koniecpolem. Hetman osobiście wybrał miejsce pod budowę na prawym brzegu Dniepru, naprzeciwko ujścia Samary. Tu zaczynało się Zaporoże – kraina historyczna nad dolnym Dnieprem, który w tych okolicach skręca o 90 stopni i płynie na południe przez skaliste podłoże. Za porohami ciągnęły się nizinno-stepowe obszary, zwane też Dzikimi Polami lub Niżem. W średniowieczu zasiedlone przez koczownicze plemiona Połowców i Pieczyngów, od XV w. stanowiły obiekt rywalizacji polsko-tatarskiej, w praktyce będąc ziemią niczyją, miejscem ucieczki awanturników, terenem działania tzw. dobyczników (chodzących za zdobyczą) oraz wypasu owiec i wołów, pędzonych następnie na zachód.

Budowę rozpoczęto w 1635. Forteca, wzniesiona w systemie staroholenderskim wg planów Guillaume’a Beauplana le Vasseur, miała kontrolować szlaki komunikacyjne między Zaporożem i resztą Ukrainy. Wzniesiona na planie kwadratu (podobnie jak Rzeszów czy Złoczów), miała także tradycyjne wieże obronne (jak późniejsze Okopy św. Trójcy). Pierwotnie była to reduta z dwoma półbastionami od wschodu (południowo-wschodni półbastion zachował się do dzisiaj), którą wzniesiono wg projektu pułkownika Jeana de Marion. Wkrótce po wybudowaniu pierwszych umocnień Kudak został zdobyty w nocy z 3 na 4 sierpnia 1635 (w konsekwencji zdrady kilku Rusinów z załogi) przez Kozaków dowodzonych przez Iwana Michajłowicza Sulimę. Wracający znad Donu Kozacy nierejestrowi, obawiający się blokowania przez załogę ich wypadów na ziemie pozostające pod władzą Turków, wymordowali garnizon kudacki. Komendanta twierdzy, Francuza Jeana de Mariona, „żywcem wziąwszy, najpierw rękę mu odsiekli i za pazuchę włożyli, w pludry prochu nasypali, postawili u słupa nad Dnieprem, zapalili i proch rzucił go do Dniepru”. Powstanie stłumili Kozacy rejestrowi, którzy – po powrocie znad Bałtyku – pod komendą K. Wołka wdarli się do obozu powstańców, którzy sami postanowili wydać w ich ręce swych przywódców. Sulima, który chcąc ratować życie przeszedł na katolicyzm, wraz z towarzyszami został ścięty w Warszawie w grudniu 1635.

Zniszczone przez buntowników umocnienia odbudowano w latach 1636–39. W 1637 sejm podjął uchwałę o sfinansowaniu odbudowy fortu. W 1639 obok starego fortu powstał nowy, zrealizowane według projektu Johanna Pleitnera; pracami kierowali Fryderyk Getkant (fortyfikator m.in. Władysławowa) i Eliasz Arciszewski (brat Krzysztofa. Powstało założenie o rozmiarach około 207 x 210 metrów w szpicach bastionów. Twierdza miała dwa pełne bastiony, dwa półbastiony i dzieło kleszczowe od strony Dniepru. Otaczały ją wały ziemne z przedpiersiami, suche fosy i dwa rzędy częstokołu. Wjazd (z bramą) ulokowano od strony zachodniej. Na południowy-zachód od twierdzy zbudowano wysuniętą, drewnianą strażnicę z wieżą obserwacyjną. Kudak obsadzono nową załogą (600 pieszych i 100 pancernych) pod dowództwem gubernatora Jana Wojsława Żółtowskiego (zmarł w 1640), następnie zaś płk. Krzysztofa Grodzickiego. Twierdza zyskała rangę cekhauzu artylerii koronnej, ale w 1639 dysponował skromnym wyposażeniem (11 dział, w tym kolubryna, 4 działa regimentowe, 6 dział żelaznych, 200 granatów, 1050 kul 4-funtowych i 50 kul 12-funtowych).

Podczas powstania Chmielnickiego dowodzony przez Grodzickiego Kudak odpierał kozackie szturmy (schronił się tu zbiegły z niewoli tatarskiej S. Czarniecki). Bohdan Chmielnicki musiał w końcu zastąpić dowodzącego oblężeniem pułkownika niżyńskiego Prokopa Szumiejkę swym zaufanym, Maksymem Nestorenką, pułkownikiem korsuńskim, uczestnikiem rebelii Pawluka. Ale opór nie słabł. Twierdza broniła od sierpnia do października 1648. Dopiero na wieść o klęsce pod Piławcami, nie mogąc spodziewać się odsieczy, wobec wyczerpaniu zapasów amunicji Kudak skapitulował na honorowych warunkach. Kozacy nie dotrzymali jednak umowy – część jeńców wymordowano, wszystkich obrabowano, wielu zmarło z głodu i ran. Po radzie w Perejasławiu (1654) twierdzę na stałe obsadzili Kozacy. Ostatecznie został zburzona przez Rosję na mocy ustaleń traktatu pruckiego zawartego między Rosją a Turcją z 1711. Na jej miejscu powstała wieś Stare Kodaki (obecnie przedmieścia Dniepropietrowska).