© Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie
Silva Rerum   Silva Rerum   |   14.07.2021
Jacek Kuśmierski

Wilanowska kolekcja cytrusów w latach 1945-2020

28 stycznia 1945 roku pałac w Wilanowie został upaństwowiony i stał się jednym z oddziałów Muzeum Narodowego w Warszawie, kierowanym najpierw przez Jana Morawińskiego (1945-1949), a następnie Wojciecha Fijałkowskiego (1954-1991) i Teresę Pocheć-Perkowską (1991-1995). Mimo iż wszystkie plany pomiarowe, materiały historyczne i projekty opracowane przez Gerarda Ciołka spłonęły w Bibliotece Krasińskich podczas powstania warszawskiego, to ich autorowi udało się je częściowo odtworzyć z zachowanych notatek i szkiców. W latach 1946-1951 ogród przeszedł pierwszą poważną konserwację obejmującą budowę sieci wodno-kanalizacyjnej i ścieżek, regulację wybrzeża, nowe nasadzenia drzew oraz rekonstrukcję barokowych parterów, jednak z powodu znacznych ograniczeń finansowych i braków kadrowych utrzymanie efektów prac nie było możliwe. Ponadto, teren dawnego ogrodnictwa wraz z cieplarnią został przekazany Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, co uniemożliwiło produkcję roślin ozdobnych do dekoracji parku. W 1948 roku ruiny zniszczonej oranżerii wraz z zachowanymi detalami architektonicznymi zostały zinwentaryzowane przez architektów Stanisława Cynarskiego i Bolesława Janulisa.

18 grudnia 1954 roku Prezydium Rady Ministrów podjęło uchwałę o generalnej restauracji Wilanowa jako wybitnego pomnika polskiej historii i kultury artystycznej, z przeznaczeniem na cele muzealne i reprezentacyjne państwa. Pracami konserwatorskimi kierował architekt Stefan Deubel (1954-1959), a następnie Jacek Cydzik (1959-1967). 15 kwietnia 1955 roku Główna Komisja Oceny Projektów Inwestycyjnych przy Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego zmniejszyła jednak środki na program restauracji Wilanowa o prawie połowę i wykreśliła z niego konserwację parku i architektury ogrodowej. Mimo tego w latach 1956-1960 przeprowadzono pełną odbudowę zniszczonej oranżerii. Prace wykonało Państwowe Przedsiębiorstwo Pracownie Konserwacji Zabytków w Warszawie według projektów opracowanych przez architektów Stefana Deubela i Jana Bolesława Bieńkowskiego. Budynek zrekonstruowano według stanu z początku XIX wieku. W oparciu o zachowane w ruinach fragmenty odtworzono portyk z kolumnami korynckimi, elewacje z dekoracją rzeźbiarską oraz detale wystroju wnętrza. Dach, pierwotnie wykonany z gontu, zastąpiono blachą miedziowaną nawiązującą do pokrycia Starej Pomarańczarni w Łazienkach Królewskich. Zmieniono również układ i przeznaczenie wnętrz. Likwidacji uległy resztki XIX-wiecznych fontann, a salę główną zaadaptowano na cele galerii wystawienniczej. Posadzka na podłodze została wykonana z cegły klinkierowej. W zachodniej części oranżerii umieszczono klatkę schodową i windę prowadzące na poddasze przeznaczone na magazyn zbiorów muzealnych. Dodano również niewielką piwnicę, w której magazynowano opał, a do północnej elewacji dobudowano nowe poprzeczne skrzydło z kotłownią centralnego ogrzewania i mieszkaniami dla palaczy. Gmach osiągnął imponującą kubaturę 8 995 m3, stając się drugim co do wielkości budynkiem zespołu zaraz po pałacu. Figarnia, która również uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej, została odbudowana w nowej formie, nawiązującej do bryły przylegającej do niej od strony północnej dawnej stajni. We wnętrzu zorganizowano pracownię konserwacji mebli i pracownię pozłotniczą.

W 1959 roku na wniosek Komisji Rządowej, powołanej przez wicepremiera Piotra Jaroszewicza do zbadania postępu prac w Wilanowie, uzyskano częściowe zwiększenie etatów kadry ogrodniczej (do tego czasu zatrudniano tylko 1 osobę!) i przejęcie od Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego wilanowskiego ogrodnictwa. Pozwoliło to na ponowną produkcję roślin ozdobnych oraz uprawę egzotyków w istniejącej cieplarni. Zajmowała ona wówczas powierzchnię ok. 900 m2 i składała się z murowanej kotłowni (istnieje do dziś) oraz sześciu kamer (pomieszczeń) o stalowej konstrukcji zachowanych jeszcze z czasów przedwojennych. W latach 70. XX wieku dobudowano nową szklarnię o powierzchni 280 m2. Początkowo w ogrodach pałacowych pojawiło się jedynie kilka okazów agawy amerykańskiej (Agave americana), daktylowców kanaryjskich (Phoenix canariensis) i cyprysików (Chamaecyparis lawsoniana), eksponowanych w drewnianych donicach w kolorze naturalnym. Kolekcja cytrusów i roślin egzotycznych nie stanowiła wówczas priorytetu z uwagi na stałe braki kadrowe i finansowe oraz inne pilne prace rewaloryzacyjne, m.in. rekonstrukcję parterów barokowych, konserwację drzewostanu, przebudowę ścieżek, oczyszczenie zbiorników wodnych, restaurację rzeźb i obiektów architektonicznych. W latach 80. XX wieku przedwojenne szklarnie zostały rozebrane, a na ich miejscu wzniesiono trzy nowe, z których każda miała 40 m długości i 10 m szerokości. Dawało to wówczas prawie 1500 m2 powierzchni do uprawy roślin cieplarnianych.

Nieobecność cytrusów w ogrodach wilanowskich związana była nie tylko z początkowymi problemami z miejscem ich uprawy, ale również z nieodstępnością drzewek. Nie cieszyły się one bowiem zainteresowaniem hodowców, którzy uznawali ich uprawę za nieopłacalną. Zagadnienie to podjął dopiero prof. Szczepan Aleksander Pieniążek z Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach, który w 1967 roku otrzymał w prezencie 4 sadzonki karłowej cytryny ‘Ponderosa’ od dr Aleca Gudziaka, kanadyjskiego naukowca polskiego pochodzenia pracującego na Uniwersytecie Manitoba w Winnipeg. Profesor rozmnożył cytrusy po swojej podróży do Chin w 1973 roku, gdzie zobaczył, że uprawiane są w domach jako rośliny ozdobne. Doceniając ich wartości odżywcze i medyczne, postanowił rozpropagować je w Polsce. Po wyhodowaniu 4000 sadzonek, rozesłał ich część po całym kraju do dalszego rozmnożenia. Kilka okazów trafiło również do wilanowskich szklarni. Cytryna zyskała duży rozgłos medialny, dzięki czemu określono ją mianem „cytryny skierniewickiej”. W 1977 i 1992 roku ukazały się dwie publikacje prof. Pieniążka poświęcone cytrusom, w których syntetycznie przybliżył ich historię, zasady uprawy i rozmnażania, oraz szczegółowo opisał ich cechy morfologiczne. Wśród najczęściej uprawianych gatunków wymienił: pomarańczę słodką (Citrus sinensis) i gorzką (Citrus aurantium), poncyrię trójlistkową (Poncirius trifoliata), mandarynkę (Citrus reticulata), cytrynę (Citrus limon), limę (Citrus aurantifolia), grapefruit (Citrus paradisi), pomelo (Citrus grandis), cytron (Citrus medica) oraz kumkwat perłowy (Fortunella margarita) i japoński (Fortunella japonica).

W czasach socjalizmu, kiedy w Polsce panowała gospodarka planowa, cytrusy stały się towarem luksusowym, pojawiającym się w domach z reguły na Boże Narodzenie. Pomarańcze słodkie i grejfruty (z cukrem) były używane jako owoce deserowe, natomiast cytrynę dodawano głównie do herbaty i niektórych sałatek owocowo-warzywnych. Owoce sprowadzano przede wszystkim statkami z Kuby i dostarczano do sklepów jako demonstrację „hojności władzy”. Przez niską jakość, niewielkie rozmiary, włóknistość i kwaśny smak nazywano je często „pomarańczami kubańskimi”. W latach 80. XX wieku nastąpiło znaczące ożywienie krajowej hodowli drzewek cytrusowych w związku z ostrym kryzysem gospodarczym i politycznym. W tym czasie praktycznie nie sprowadzano ich z zagranicy, przez co znacznie wzrosła ich cena i opłacalność uprawy. Podwyżki cen węgla i energii spowodowały, że duża część hodowców zrezygnowała z produkcji kwiatów i warzyw na rzecz cytrusów. Po upadku komunizmu i wprowadzeniu gospodarki rynkowej zagraniczne owoce znów pojawiły się w polskich sklepach, a wysoka podaż w połączeniu z o wiele mniejszą siłą nabywczą Polaków spowodowały, że uprawa cytrusów przestała być opłacana. Drzewka zaczęto utrzymywać wyłącznie do celów ozdobnych i jako okazy botaniczne.

W 1995 roku na mocy zarządzenia Ministra Kultury i Sztuki pałac w Wilanowie został wydzielony z Muzeum Narodowego w Warszawie i stał się samodzielną instytucją kultury. Rok później Wojciech Fijałkowski, były dyrektor wilanowskiego muzeum, wśród priorytetowych zadań wymagających realizacji w najbliższych latach wymienił […] wprowadzenie do repertuaru dekoracyjnego ogrodu cytrusowych i laurowych drzew kubłowych oraz kwiatów stosowanych w epoce baroku […]. Realizacja tego zamysłu trwała aż 15 lat. W 2006 roku teren wilanowskiego ogrodnictwa został zmniejszony o 1/3 na rzecz ogrodu przy dawnym szpitalu św. Aleksandra. Stare szklarnie zburzono i zastąpiono nową przechowalnią (9x24 m) i szklarnią z 5 kamerami i łącznikiem (14x45 m) istniejącymi do dziś. Ich powierzchnia daje ogółem ok. 890 m2 przestrzeni do uprawy roślin egzotycznych.

8 maja 2009 roku zainaugurowano Cytrusowy Klub Adopcyjny, którego celami były zaangażowanie gości w działania organizowane przez muzeum, integracja poprzez spotkania oraz wzbogacenie wilanowskiej kolekcji cytrusów. Osoby, które zgłosiły chęć zaopiekowania się cytrusem, otrzymały sadzonkę. Przez dwa lata wolontariusze mieli za zadanie troszczyć się o powierzone egzotyczne drzewka i po tym okresie zwrócić je muzeum jako wyhodowane rośliny. W 2012 roku do ogrodów zawitały drzewka z kolejnej edycji. W ciągu tego czasu  swoich adopcyjnych opiekunów znalazło 235 drzewek, które przyjechały do Wilanowa z Włoch. Były to: kalamondyna (Citrofortunella microcarpa), pomarańcza chińska (Citrus sinensis), cytryna zwyczajna (Citrus limon), grejpfrut (Citrus paradisi), figowiec pospolity (Ficus carica), lima (Citrus aurantifolia), granatowiec (Punica granatum) oraz poncyria trójlistkowa (Poncirus trifoliata). Finał Cytrusowego Klubu Adopcyjnego odbył się 7 września 2013 roku, a większość zaadoptowanych cytrusów wróciła do Wilanowa.

W latach 2009-2011 muzeum zrealizowało rewaloryzację ogrodów regularnych wokół pałacu według koncepcji prof. Zbigniewa Myczkowskiego. W ramach wykonanych prac do ogrodów powróciły drzewa pomarańczowe w drewnianych klepkowych donicach, w Ogrodzie Różanym 10 sztuk piennych kalamondynek (Citrofortunella microcarpa), a w Ogrodzie Barokowym 14 sztuk pomarańczy gorzkich (Citrus sinensis). W 2015 roku z inicjatywy Łukasza Przybylaka i Kamili Domańskiej, kierujących Działem Ogrodowym, do Wilanowa powróciły donice malowane w białe i zielone pasy, które zrekonstruowano na podstawie znakomitych wedut włoskiego malarza Bernarda Bellotta zwanego Canalettem. Wilanowscy ogrodnicy Stefan Pluta i Sylwester Sender posadzili w nich 34 sztuki pomarańczy gorzkiej (Citrus sinensis) i 4 cytryny zwyczajne (Citrus limon) sprowadzone z Sycylii. Obecnie kolekcja roślin egzotycznych wynosi 368 sztuk w 74 gatunkach i odmianach, w tym 101 okazów cytrusów. Należy do nich 5 kalamondynek (×Citrofortunella microcarpa), 5 sztuk pomarańczy gorzkiej (Citrus aurantium), 29 cytryn zwyczajnych (Citrus limon), 1 sztuka grejpfruta (Citrus paradisi), 13 sztuk mandarynek (Citrus reticulata), 48 sztuk pomarańczy słodkiej (Citrus sinensis), w tym 4 sztuki w odmianie pępkowej. W 2016 roku rozpoczęto prace nad koncepcją adaptacji wnętrza oranżerii. Wymieniono również stolarkę okienną i zamontowano nowe wewnętrzne okiennice.

By kontynuować proces rekonstrukcji kolekcji cytrusów, muzeum nawiązało współpracę z Galerią Uffizi we Florencji w ramach projektu „Citri et Aurea”. Podstawą historyczną współpracy były kontakty dyplomatyczne pomiędzy dworem króla Jana III i Wielkiego Księcia Toskanii Kosmy III. Zarządzane przez włoskie muzeum Ogrody Boboli posiadają unikatową kolekcję cytrusów, wśród których znajdują się gatunki i odmiany pochodzące jeszcze z czasów Medyceuszy. Wymiana wiedzy i doświadczeń w zakresie tworzenia ich kolekcji i uprawy ma pozwolić na odtworzenie historycznych zasobów wilanowskiej oranżerii. W przyszłości kolekcja ma liczyć 320 sztuk drzewek w historycznych gatunkach i odmianach, uprawianych w dębowych donicach malowanych w białe i zielone pasy (200) oraz w kolorze naturalnym (72), a także w donicach ceramicznych szkliwionych (24) i wazach farfurowych (24).

Dziękuję Łukaszowi Przybylakowi i Neli Kokoszce za pomoc w zebraniu materiałów do niniejszego artykułu.


Artykuł powstał w ramach projektu „Citri et Aurea” realizowanego we współpracy z Galerią Uffizi – Ogrodami Boboli we Florencji pod patronatem Europejskiego Szlaku Ogrodów Historycznych.



Bibliografia

  1. Bieńkowski J.B., Projekt rozbudowy Oranżerii  w Wilanowie, skala 1:100, 1957, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, dok.archit.412.
  2. Ciołek G., Odbudowa ogrodu, „Ochrona zabytków”, 15/3 (58), 1962, s. 86-106.
  3. Ciołek G., Ogród w Wilanowie. Badania i zagadnienia konserwatorskie, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. IX, nr 1/2, 1947, s. 86-128.
  4. Cydzik J., Fijałkowski W., Wilanów: dzieje, architektura, konserwacja, Warszawa 1989.
  5. Cynarski S., Janulis B., Inwentaryzacja Oranżerii w Wilanowie. Dokumentacja zachowanych murów i detali architektonicznych, skala 1:50, 1948, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, dok.archit.416.
  6. Deubel S., Projekt okiennic, wariant 2, skrzydła dwudzielne, skala 1:20, 1958, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, dok.archit.409.
  7. Deubel S., Rysunki projektowe z dokumentacji odbudowy  Oranżerii  z  roku  1957 po zniszczeniach II Wojny Światowej, skala 1:20, 1957, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, dok.archit.418.
  8. Fijałkowski W., Muzeum w Wilanowie, „Muzealnictwo”, nr 12, Warszawa-Poznań 1964, s. 40-63.
  9. Fijałkowski W., Ogród królewski w Wilanowie i jego współczesna rewaloryzacja, „Ochrona zabytków”, nr 49/2 (193), 1996, s. 109-125.
  10. Fijałkowski W., Wilanów, Warszawa 1973.
  11. Fijałkowski W., Wilanów. Rezydencja króla zwycięzcy, Warszawa 1985.
  12. Galeria rzeźby polskiej XX wieku w Oranżerii Wilanowskiej, Warszawa 1961.
  13. Goller K., Cytrusy, Warszawa 2016.
  14. Janicka Z.I., Jak uprawiać cytrusy w warunkach domowych, Rzeszów 2017.
  15. Kamiński W., Pleskot P., Pomarańcza i karp, czyli świąteczny luksus w PRL, [dostęp: 25.05.2021].
  16. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Ogród wilanowski. Rekonstrukcja układu przestrzennego tarasu górnego z czasów Jana III Sobieskiego i Elżbiety Sieniawskiej, Warszawa 2006, maszynopis w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
  17. Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków, Ogród wilanowski. Wytyczne do projektu rewaloryzacji tarasu górnego, Warszawa 2006, maszynopis w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
  18. Kuśmierski J., Polsko-włoskie seminarium ogrodowe „Citri et Aurea”, „Studia wilanowskie”, t. XXVII, 2020, s. 173-180.
  19. Kuśmierski J., Przybylak Ł., Ziemlewska A., „Citri et Aurea”: wymiana wiedzy i doświadczeń w zakresie historycznych kolekcji cytrusów, „Studia wilanowskie”, t. XXVII, 2020, s. 163-172.
  20. Lorentz S., Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce, Warszawa 1982, s. 381.
  21. Maliszewski S., Suchocki S., Projekt okna do Oranżerii, skala 1:10, 1957, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, dok.archit.394.
  22. Memoriał dla Ministra Kultury i Sztuki w sprawie ogrodu w Wilanowie, 19 maja 1958. Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, mat.źr.218.cz.III.
  23. Morysiński T., Przyczynek do badań nad ceramicznymi pojemnikami używanymi w Ogrodzie Wilanowskim, „Monument. Studia i Materiały Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków”, nr 2/2005, s. 305-335.
  24. Pieniążek S.A., Na oknie kwitną cytryny, Warszawa 1983.
  25. Pieniążek S.A., Od cytryny do mandarynki i pomarańczy, Warszawa 1992.
  26. Pracowania Konserwacji Zabytków (kier. Koczorowski K.), Cydzik J., Ciołek G., Fijałkowski W., Wałejko Z., Założenia projektowe dla odbudowy, rekonstrukcji i konserwacji zabytkowego zespołu pałacowo-ogrodowego w Wilanowie, maszynopis, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Warszawa 1961, s. 26-33.
  27. Prezentacja roślin z XVII i XVIII w. stosowanych w ogrodach wilanowskich, Skoneczna E., Domańska K. (red.), Warszawa 2004, maszynopis w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
  28. Rojt E., Pomarańcze i cytryny, albo z dziejów socjalizmu w Polsce, [dostęp: 25.05.2021].
  29. Świtek A., Rzeźba i mała architektura w ogrodach wilanowskich, Warszawa 2019, s. 26-27, 64.