Silva Rerum | 01.09.2021 Chorągiew wykonana z jedwabiu i nici srebrnych złoconych oraz jedwabnych, o wymiarach 326 x 645 cm, powstała w 1. połowie XVII wieku w Stambule (lub Bagdadzie?) w Turcji. Zabytek jest przechowywany w Zamku Królewskim na Wawelu w Krakowie (Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. 145).
Prostokątny bławat chorągwi – bardzo nieznacznie się zwężający i zakończony trójkątnie (w ząb) – jest zszyty z trzech brytów karmazynowej tkaniny. Pole bławatu, otoczone wąską, doszytą bordiurą (zdobioną fryzem z trójliści), podzielone zostało na dwie części. Węższa – prostokątna – przylega do boku przeznaczonego do mocowania na drzewcu i jest oddzielona od drugiej, znacznie większej, za pomocą dwóch fryzów z tekstem początkowych wersów 48 sury Koranu (zatytułowanej Zwycięstwo). Na węższej części znajduje się sześć symetrycznie rozmieszczonych, kolistych medalionów – większych i znacznie mniejszych – w dwóch grupach: w każdej z nich w środkowym medalionie znajduje się przedstawienie półksiężyca z inskrypcjami, a po bokach – dyski słoneczne. Na dłuższej osi części szerszej widnieje schematycznie ukazany rozdwojony miecz (Zulfikar), na którego klingach, które są skierowane ku trójkątnemu zakończeniu, znajdują się motywy arabeskowe i cytaty z sury, takie jak na części węższej (tylko rozszerzone). Nad głowicą miecza widoczny jest prostokątny kartusz zawierający formułę pochwalną odnoszącą się do Zulfikara. Po bokach miecza umieszczone zostały liczne, duże i małe, koliste medaliony dekorowane złotymi motywami na tle błękitnym, żółtym i turkusowym. Obok arabeski widoczne są tu symbole słońca i księżyca – na tych ostatnich znajdują się inskrypcje zawierające wyznanie wiary islamu („Nie ma bóstwa oprócz Allaha, a Mahomet jest jego prorokiem”). W trójkątnym zakończeniu umieszczone zostały trzy prostokątne pola z wyobrażeniami smoka i feniksa. Chorągiew jest w złym stanie, m.in. ze względu na dokonany w przeszłości nieprawidłowy i szkodliwy zabieg naprawczy i wzmacniający, polegający na naklejeniu delikatnego jedwabiu na grube płótno.
Niezwykle bogata historia zabytku jest dobrze rozpoznana, a najszerzej omówiona została w opracowaniu Zdzisława Żygulskiego z 1968 roku. Z konieczności zostanie tu przedstawiona w wielkim skrócie.
Chorągiew została zdobyta przez wojska polskie 9 X 1683 roku pod Parkanami na obszarze Węgier i uznana, ze względu na swoją niezwykle okazałą formę, za chorągiew Mahometa. Jan III przesłał ją do Santa Casa w Loreto, gdzie umieszczono ją 15 X 1684 roku, a fakt ofiarowania uczczono wmurowaniem tablicy inskrypcyjnej (drugim królewskim wotum przekazanym do Loreto później była szabla Kara Mustafy – zob. głownia szabli wielkiego wezyra Kara Mustafy z Zamku Królewskiego na Wawelu). W maju 1798 roku chorągiew została zabrana z Loreto przez żołnierzy Legionów Polskich i w czerwcu tegoż roku na Kapitolu w Rzymie uroczyście wręczona generałowi Janowi Henrykowi Dąbrowskiemu. Później chorągiew została przewieziona do Polski i była przechowywana w jego majątku w Winnogórze, a w 1818 roku została zapisana Towarzystwu Przyjaciół Nauk w Warszawie, w którego siedzibie była kilkakrotnie wystawiana przy uroczystych okazjach. W czasie powstania listopadowego zawieszono ją w katedrze św. Jana. Mimo ukrycia chorągiew została skonfiskowana przez władze rosyjskie w 1835 roku i wywieziona do Carskiego Sioła, a potem do Ermitażu. Po traktacie ryskim, w 1926 roku zwrócono ją Polsce, a w 1928 roku umieszczono na Wawelu. W latach 1939–1948 ewakuowana została do Kanady, a w 1959 roku umieszczona na stałej ekspozycji „Wschód” w zbiorach wawelskich.
Do XIX wieku była uważana za chorągiew Mahometa i miała rangę polskiego narodowego palladium. Chorągiew posiada wyjątkowo bogatą ikonografię. Po raz pierwszy rycinę ukazującą wygląd trofeum zmieszczono w 1684 roku we włoskim druku ulotnym opisującym uroczystość jej przekazania i zawierającym jej opis (por. Vero disegno…, zob. Literatura; reprodukcję druku i jego tłumaczenie zamieścił Zdzisław Żygulski – por. tenże, Chorągwie tureckie…, zob. Literatura, il. 31 na s. 420, Aneks III na s. 433–434; por. też Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, vol. 1 – poz. kat. 452 na s. 262, notę opr. Antoni Franaszek). Przedstawienie chorągwi znalazło się także na medalu wybitym na polecenie papieża Innocentego XI (Zdzisław Żygulski, op. cit., il. 33 na s. 421; Odsiecz Wiedeńska…, vol. 1 – poz. kat. 453 na s. 262, vol. 2 – il. 270; szerzej na ten temat por. Jan Gustaw Rokita, Medal na pamiątkę…, zob. Literatura). Z kolei w 1819 roku, w czasie gdy chorągiew znajdowała się już w Polsce, została odwzorowana przez podporucznika Karola Stolzmana, pracującego w zakładzie litograficznym Sztabu Kwatermistrzostwa Głównego ówczesnego polskiego wojska w Warszawie – wykonał on litografię przedstawiającą „chorągiew Mahometa” w dwóch wersjach: czarno-białej i barwnej (por. J. G. Rokita, op. cit., il. 34 na s. 422); jest to jedna z najwcześniejszych w XIX wieku reprodukcji ukazujących wygląd któregoś z wotów Jana III złożonych po bitwie wiedeńskiej w kościołach (por. Irena Tessaro-Kosimowa, Historia litografii warszawskiej, Warszawa 1973, s. 255; Barbara Konarska, Stolzman Karol, pseud. Bogumir (1794–1854), uczestnik powstania listopadowego, działacz emigracyjny, pisarz wojskowy, w: Polski Słownik Biograficzny, T. XLIV, Z. 1 (180), Warszawa-Kraków 2006, s. 88).
Chorągiew była wiele razy wspominana w opracowaniach o różnym charakterze, a szczegółowo omówiona została dopiero przez Zdzisława Żygulskiego w 1968 roku. Nota autorstwa Magdaleny Piwockiej w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej poświęconej odsieczy wiedeńskiej z 1983 roku zawiera podsumowanie stanu wiedzy o zabytku.
Jest to niewątpliwie najbardziej okazała i najlepsza z technicznego oraz artystycznego punktu widzenia chorągiew turecka w zbiorach polskich – niestety także najbardziej zniszczona. Zwraca uwagę bardzo bogaty program treściowy wyrażony poprzez liczne napisy i przedstawienia symboliczne. Magdalena Piwocka zwróciła uwagę, że podobny program, jeśli chodzi o dobór inskrypcji z Koranu, powtarza się na innych chorągwiach zdobytych pod Wiedniem. Wyjątkowe są skomplikowane i dramatyczne losy zabytku, w niezwykły sposób powiązane z historią Polski trzech ostatnich stuleci.
Literatura:
Vero disegno e distinto ragguaglio dello stendardo preso a Turchi sotto Barcam d’alla Maesta del Re di Polonia, mandato alla Santa Casa di Loreto, Fuligno 1684.
Filippo Bonanni, Numismata Pontificum Romanorum quae a tempore Martini V usque ad annum M.DC.XCIX vel authoritate publica vel privato genio in lucem prodiere, Roma 1699, vol. 2, poz. 37 na s. 772–773.
Pietro Valerio Martorelli, Teatro istorico della Santa Casa Nazarena della B. Vergine Maria e sua ammirabile traslazione in Loreto…, Tomo secondo, Roma 1733, s. 135.
Dominik Łasiński, Wiadomości o domku N. M. Panny w Lorecie zostającym, z rożnych pisarzów zebrane…, Rzym 1783, s. 356–358, 363–365.
Chorągiew Mahometa, „Warta”, 1883, Nr 477 z 19 VIII.
Julian Kołaczkowski, Pamiątki po Janie Sobieskim, Lwów 1883.
Jan Łoski, Jan Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, Warszawa 1883, s. 78.
Ks. Ignacy Polkowski, Sobiesciana. O chorągwi tureckiej zdobytej pod Wiedniem, co ma być rzekomo na historycznej wystawie wiedeńskiej, „Czas”, 1883, Nr 181 z 11 VIII.
Franciszek Pułaski, Sztandar turecki spod Parkanów. Dar Sobieskiego dla Innocentego XI, seria Pamiątki Polskie na Obczyźnie, I, 3, Warszawa 1907, s. 33–36, il. 3.
Edward Lenz, Impieratorskij Ermitaż. Sobranie orużja, St. Petersbourg 1908, s. 133.
P. M. Francesco Dal Monte Casoni, Il Santuario di Loreto e le sue difese military, Loreto 1919, s. 126–127.
Marian Morelowski, Muzealne rewindykacje delegacji polskiej w Moskwie, „Przegląd Powszechny”, 1926, Nr 48 (kwiecień), s. 10.
Jan Pachoński, Dwie najsłynniejsze chorągwie zdobyte na Turkach przez Jana III w 1683 roku, „Kurier Literacko-Naukowy”, Nr 28, [dodatek do:] „Ilustrowany Kurier Codzienny”, 1933, Nr 189 z 10 VII.
Stanisław Świerz-Zaleski, Przewodnik po jubileuszowej wystawie epoki króla Jana III w Zamku Królewskim na Wawelu od 15 lipca do 30 września 1933 w dwustupięćdziesięciolecie odsieczy wiedeńskiej, Kraków 1933, poz. 44 na s. 12.
Stanisław Świerz-Zaleski, Zbiory Zamku królewskiego na Wawelu w Krakowie, Kraków 1935, s. 26.
Zdzisław Żygulski jun., Wschód w zbiorach wawelskich. Uwagi w związku z wystawą, „Przegląd Orientalistyczny”, 1960, Nr 4 (36), s. 429–430.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, 4, Miasto Kraków, 1, Wawel, red. Jerzy Szablowski, Warszawa 1965, vol. 1 – s. 157.
Zdzisław Żygulski jun., Chorągwie tureckie w Polsce na tle ogólnej problematyki przedmiotu, „Studia do Dziejów Wawelu”, III, 1968, s. 417–424, s. 433–434, il. 29, 30, 35, 36 na s. 418–419, 423–424.
Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu, red. Jerzy Szablowski, Andrzej Fischinger, wyd. I, Warszawa 1969, poz. kat. 228.
Zdzisław Żygulski jr., Turkish Trophies in Poland and the Imperial Ottoman Style, Estratto da Armi Antiche, Bolletino dell’Academia di S. Marciano, Torino, Numero speciale per il. 6° Congresso dell’Associazione Internazionale dei Musei d’Armi e di Storia Militare, Zurigo, 15–20 Maggio 1972, s. 30, il. 5 na s. 31.
Zbiory Zamku Królewskiego na Wawelu, red. Jerzy Szablowski, Andrzej Fischinger, wyd. II, Warszawa 1975, poz. kat. 247.
Jan Pachoński, Legiony Polskie. Prawda i legenda (1794–1807), T. II, Warszawa 1976, s. 147–148.
Jerzy T. Petrus, Maria Piątkiewicz-Dereniowa, Magdalena Piwocka, Wschód w zbiorach wawelskich, Kraków 1976, s. 57, il. 2.
Zdzisław Żygulski jun., Trofea wiedeńskie, „Studia Wilanowskie”, T. III–IV, 1978, s. 108.
Wacław Felczak, Andrzej Fischinger, Polska – Węgry. Tysiąc lat przyjaźni, Warszawa-Budapeszt 1979, il. 127, opis na s. nlb. 83.
Jan Pachoński, Generał Jan Henryk Dąbrowski 1755–1818, Warszawa 1981, s. 228–229.
Magdalena Piwocka, Chorągwie tureckie, Warszawa 1983, poz. kat. 8.
Jerzy T. Petrus, Maria Piątkiewicz-Dereniowa, Magdalena Piwocka, Wschód w zbiorach wawelskich. Przewodnik, Kraków 1988, s. 47, il. 2.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 484 na s. 277–278 (notę opr. Magdalena Piwocka), vol. 2 – il. 317–318.
Jerzy T. Petrus, Sobiesciana w zbiorach wawelskich (Zamek Królewski i Katedra), w: Tron Pamiątek ku czci „Najjaśniejszego, Niezwyciężonego Jana III Sobieskiego Króla Polskiego” w trzechsetlecie śmierci 1696–1996, [katalog wystawy], Muzeum Pałac w Wilanowie, 17 czerwca–30 września 1996, Warszawa 1996, s. 64, il. prawa na s. 65.
Zdzisław Żygulski jun., Tureckie trofea i imperialny styl osmański, w: tegoż, Światła Stambułu, Warszawa 1999, s. 174–175, il. 4 na s. 172.
Zofia Strzyżewska, Konfiskaty warszawskich zbiorów publicznych po powstaniu listopadowym. Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego i Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. Materiały i dokumenty z archiwów rosyjskich, seria Polskie Dziedzictwo Kulturalne, Seria C. Materiały i Dokumenty, Warszawa 2000, s. 142.
Jerzy T. Petrus, Sobiesciana w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, w: Pamięć o wiedeńskiej odsieczy. Wystawa w 325 rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, wrzesień–grudzień 2008, Kraków 2008, s. 12–13, il. na s. 12.
Magdalena Piwocka, Wawel. Sztuka Wschodu, Kraków 2008, s. nlb. 14.
Krzysztof J. Czyżewski, Wawel, Grunwald i inne triumfy, w: Conflictus magnus apud Grunwald 1410. Między historią a tradycją, Materiały z międzynarodowej konferencji naukowej „Grunwald – Tannenberg – Żalgiris” zorganizowanej 20–24 września 2010 r. w Malborku i Krakowie, redakcja Krzysztof Ożóg, Janusz Trupinda, Malbork 2013, s. 275.
Jarosław Pietrzak, Kult loretański w kręgu rodziny Sobieskich – między religijnością a propagandą, „Studia Wilanowskie”, XXI, 2014, s. 110, il. 36 na s. 111.
Jan Gustaw Rokita, Medal na pamiątkę wręczenia papieżowi Innocentemu XI sztandarów tureckich zdobytych pod Parkanami, autorstwa Giovanniego Martino Hameraniego z 1684 roku. Uwagi ikonograficzne, „Folia Historica Cracoviensia”, vol. XXII, 2016, Tom dedykowany pamięci Ś. P. O. prof. dr. hab. Benignusa Wanata, s. 367–368, il. 4 (górna) na s. 375 (z błędnym podpisem).