Wota Sobieskich. Obuch-nadziak z klasztoru paulinów na Jasnej Górze

Obuch-nadziak z Jasnej Góry ma trzonek zakończony żeleźcem z lekko zaostrzonym i wygiętym ku dołowi kolcem z jednej strony i odstającym młotkiem z drugiej. Kolec i młotek są w przekroju prostokątne. Okucia żeleźca zostały udekorowane motywami roślinnymi i rozetkami, w których pierwotnie osadzone były turkusy i korale (zachowały się fragmenty i pojedyncze kamienie). U spodu kolca, przy tulei widnieje wyryta litera „W”. Trzonek jest obszyty ciemną skórą, a u góry i u dołu zdobią go tulejki o dekoracji podobnej jak na okuciach żeleźca. Górna tulejka została zasklepiona blaszką, natomiast w dolnej ten element się nie zachował.

Zabytek jest tradycyjnie uważany za jedno z trofeów wiedeńskich króla Jana III Sobieskiego przekazanych przez niego na Jasną Górę, na co jednak nie ma bezpośredniego potwierdzenia archiwalnego. Bardziej prawdopodobne wydaje się, że czekan należał do grupy pamiątek po królu, które na Jasnej Górze znalazły się jako dar jego synów, królewiczów Jakuba i Konstantego (najważniejszy ich zespół przekazał w 1722 roku królewicz Jakub Sobieski – zob. fragment tzw. znaku hetmańskiego króla Jana III Sobieskiego z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i buńczuk z klasztoru paulinów na Jasnej Górze). Jerzy T. Petrus, z pewnymi wątpliwościami, zidentyfikował obuch w spisach skarbca jasnogórskiego z 1731 roku (później uzupełnianych) i z 1768 roku (Odsiecz Wiedeńska…, zob. Literatura, vol. 1 – poz. kat. 514 na s. 289–290). Zabytek został utrwalony na rysunku autorstwa Adriana Głębockiego znanym jedynie z powtórzenia w drzeworycie rytowanym przez Jana Krajewskiego i opublikowanym w 1874 roku. W związku z planami urządzenia ekspozycji militariów w Arsenale na Jasnej Górze czekan był konserwowany przez Aleksandra Czerwińskiego w 1976 roku.

Obuch-nadziak został omówiony przez Jerzego T. Petrusa w katalogu wawelskiej ekspozycji jubileuszowej z 1983 roku. Następnie był opracowany przez Aleksandra Czerwińskiego, który dopuszczał możliwość wykonania przedmiotu przez Ormian lwowskich. Badacz ten uznał wyrytą na żeleźcu łacińską literę „W” za dowód używania obucha w Polsce lub za dodany później znak przynależności do trofeów bitwy wiedeńskiej.

Jednoznaczne uznanie przez Petrusa, że obuch-nadziak został wyprodukowany w Turcji, pozwala uznać za bardzo prawdopodobną przynależność tego przedmiotu do trofeów odsieczy wiedeńskiej. Można jednak brać także pod uwagę, że wśród darów składanych przez synów króla, a zabieranych ze zbrojowni monarchy, mogły się znaleźć egzemplarze uważane przez darczyńców za trofealne, a w istocie wykonane na obszarze Rzeczypospolitej i włączone przez króla do jego kolekcji. Zresztą intencją ofiarodawców (króla lub jego synów) niekoniecznie było przekazanie wyłącznie wyrobów tureckich i wyłącznie pochodzących ze zdobyczy wojennych. Chodziło raczej o „pamiątki” wojen prowadzonych przez króla w najszerszym tego słowa znaczeniu. W zbiorach jasnogórskich znajduje się jeszcze inny obuch żelazny, mniej ozdobny, który – jako być może wyrób polski – nie został przez Aleksandra Czerwińskiego zaliczony do grupy potencjalnych trofeów odsieczy wiedeńskiej (por. A. Czerwiński, Militaria jasnogórskie…, zob. Literatura, s. 96–97).

Literatura:

[Bez autora], Skarbiec na Jasnej-Górze w Częstochowie, „Kłosy”, T. XIX, 1874, vol. II, il. na s. 360.

Ks. Józef Adamczyk, Skarbiec Jasnogórski. Przewodnik po Jasnej Górze w Częstochowie. Część II, Częstochowa 1903, il. na s. 67.

Wojciech Stanisław Turczyński, Przewodnik po Skarbcu Jasnogórskim, Częstochowa 1926, poz. 15–17 na s. 19.

Jędrzej Zapomniany [Alfons Jędrzejewski], Jasna Góra. Dzieje cudownego obrazu i klasztoru, Częstochowa 1933, poz. 21 na s. 29.

Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 514 na s. 289–290 (notę opr. Jerzy T. Petrus).

Aleksander Jaśkiewicz, Ikonografia zabytków Częstochowy i okolicy. Katalog wystawy, Muzeum Okręgowe w Częstochowie, Częstochowa 1991, poz. kat. 133 na s. 30.

Jan Golonka OSPPE, Jerzy Żmudziński, Skarbiec Jasnej Góry, Jasna Góra 2000, il. lewa na s. 247.

Aleksander Czerwiński, Militaria jasnogórskie. Opracowanie bronioznawcze, konserwacja i ekspozycja zbiorów, „Muzealnictwo Wojskowe”, T. 8, 2005, s. 73, 96, il. 17 na s. 97.