Silva Rerum | 01.09.2021 Portret króla Jana III Sobieskiego powstał około 1690 roku w Polsce. Obraz namalowany został olejem na płótnie o wymiarach 52,7 x 42 cm. Dzieło jest przechowywane w Zamku Królewskim na Wawelu (Państwowe Zbiory Sztuki, nr inw. 1696).
Obraz z Zamku Królewskiego na Wawelu to prostokątny portret z wyodrębnionym owalnym polem o zielonkawym kolorze tła. W polu przedstawione zostało popiersie króla (z górną częścią ramion i torsu). Monarcha jest nieznacznie zwrócony w lewą (heraldycznie) stronę, a jego oczy są skierowane na widza. Król ma owalną twarz, podwójny podbródek, jasne wąsy i podgolone włosy. Ubrany jest w złotawego koloru karacenę i czerwony płaszcz spięty na lewym barku za pomocą guza z kaboszonem. Widoczne są niektóre szczegóły dekoracji zbroi: na piersi – uskrzydlona maska, a na tarczkach umieszczonych na paskach naramiennika – głowy orła i wilka.
Portret znajdował się pierwotnie w warszawskim klasztorze sakramentek (ufundowanym przez królową Marię Kazimierę w 1688 roku). Jest prawdopodobne, że mógł stanowić bezpośredni dar pary monarszej. Zapewne około 1914 roku portret został zakupiony przez warszawskiego antykwariusza Antoniego Sapiechę (ok. 1866–po 1946), który w tym czasie prowadził sklep przy ul. Mazowieckiej 11 (według jego informacji portret ten – tak jak Portret królowej Marii Kazimiery Sobieskiej z Zamku Królewskiego na Wawelu – został ofiarowany konwentowi jeszcze przed bitwą wiedeńską, co jest niemożliwe ze względów chronologicznych – sakramentki sprowadzono do Polski po bitwie). Z innych źródeł wiadomo, że konwent sprzedawał obrazy ze swoich zbiorów w latach 1877 i 1915. Sapiecha zapewne kupił w klasztorze także inne portrety pary królewskiej i być może portrety członków rodziny, np. królewicza Jakuba Sobieskiego (znany tylko ze wzmianki) i ewentualnie królewicza Konstantego (zachowany w zbiorach wawelskich – nr inw. 1700; w tym przypadku nie ma jednak bezpośrednich przesłanek wskazujących na pochodzenie z warszawskiego klasztoru. Inna para portretów monarszych kupiona przez Sapiechę została potem zwrócona do klasztoru i tam uległa zniszczeniu. Sakramentki posiadały najprawdopodobniej kilka różnych portretów króla i królowej). Antoni Sapiecha w 1928 roku zdeponował portret (razem z Portretem królowej Marii Kazimiery Sobieskiej) na Wawelu, gdzie jest obecnie przechowywany.
Obraz był wzmiankowany przez Tadeusza Mańkowskiego i Mariusza Karpowicza (częściowo z błędnymi informacjami – u Mańkowskiego portret opisany jest jako należący do Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach). Szczegółowo został omówiony przez Stanisława Kozaka w katalogu wawelskiej wystawy jubileuszowej z 1983 roku. Po 2000 roku był kilkakrotnie omawiany przez Kazimierza Kuczmana.
Zbliżone rozmiary, charakter, ujęcie i forma malarska pozwalają widzieć w tym portrecie i w wizerunku Marii Kazimiery – także pochodzącym z klasztoru sakramentek (Portret królowej Marii Kazimiery Sobieskiej z Zamku Królewskiego na Wawelu) – parę, która powstała w warsztacie jednego z malarzy zatrudnianych przez dwór królewski z myślą o przekazaniu jej w darze – takich darów, w tym licznych konterfektów monarszych przeznaczonych do kościołów, przygotowywano niewątpliwie wiele. Tworząc parę portretów, sięgano do wizerunków o różnej genezie, które były następnie w pewnym stopniu „upodabniane” do siebie. Nie można w tej chwili wskazać artysty, który wykonał oba portrety, nie był nim jednak Jerzy Eleuter Siemiginowski (co stwierdził monografista artysty, Mariusz Karpowicz). Stanisław Kozak, odwołując się do wcześniejszych badań Janiny Ruszczycówny (która nie zajmowała się bezpośrednio wawelskim obrazem), omówił genezę ujęcia ikonograficznego króla na tym portrecie i zwrócił uwagę na motywy (dekoracja na tarczkach na paskach naramiennika) wskazujące, że mamy tu do czynienia z ujęciem monarchy jako nowego wcielenia Marsa. Kozak próbował także określić dość skomplikowaną zależność obrazu wawelskiego od rycin i innych przedstawień króla. Podobną analizę przedstawił w 2008 roku Kazimierz Kuczman. Porównanie portretu z ryciną Barthollomäusa Kiliana Młodszego z 1685 roku, sporządzoną według rysunku Adriaena van Bloemena (por. Hanna Widacka, Lew Lechistanu, zob. Literatura), dowodzi niezbicie bezpośredniej zależności obrazu od tego dzieła; przesądza to również o dość późnym datowaniu wizerunku. Warto przy tym zauważyć, że poziom artystyczny portretu wcale nie jest niski, czego można by się spodziewać po obrazie tak niewolniczo opartym na grafice. Kuczman zwrócił uwagę na odmłodzenie twarzy króla na portrecie i bardzo ostrożnie rozważał możliwość jego atrybucji Trycjuszowi lub jego kręgowi.
Literatura:
Tadeusz Mańkowski, Malarstwo na dworze Jana III, „Biuletyn Historii Sztuki”, 12, 1950, 1–4, il. 6 na s. 217.
Mariusz Karpowicz, Jerzy Eleuter Siemiginowski malarz polskiego baroku, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1974, s. 142.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 97 na s. 129–130 (notę opr. Stanisław Kozak), vol. 2 – il. 74.
Rzeczpospolita w czasach Jana III Sobieskiego, [katalog wystawy], Muzeum Regionalne w Stalowej Woli, 5 września–8 października 2004, redakcja naukowa katalogu Kazimierz Kuczman, Stalowa Wola 2004, poz. kat. 50 na s. 206–208 (notę opr. Kazimierz Kuczman), il. 2 na s. 74.
Kazimierz Kuczman, Portrety polskich królów i królowych w kolekcji zamku na Wawelu, Kraków 2008, s. 14–15, il. 15.
Pamięć o wiedeńskiej odsieczy. Wystawa w 325 rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, wrzesień–grudzień 2008, Kraków 2008, poz. kat. 1 na s. 33 (notę opr. Kazimierz Kuczman).
Jerzy T. Petrus, Sobiesciana w zbiorach Zamku Królewskiego na Wawelu, w: Pamięć o wiedeńskiej odsieczy. Wystawa w 325 rocznicę zwycięstwa pod Wiedniem, [katalog wystawy], Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, wrzesień–grudzień 2008, Kraków 2008, s. 17.
Hanna Widacka, Lew Lechistanu, Warszawa 2010, s. 102.
Jerzy Żmudziński, Gest wotywny Marii Kazimiery, w: Maria Kazimiera Sobieska (1641–1716). W kręgu rodziny, polityki i kultury, redakcja naukowa Anna Kalinowska, Paweł Tyszka, seria Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum. Studia i Materiały, VI, Warszawa 2017, s. 232, przypis 14.