Silva Rerum | 01.09.2021 Zespół trzech makat pochodzi prawdopodobnie z 2. połowy XVII wieku z Turcji lub Afryki Północnej. Makaty o wymiarach 240 x 440 cm, 246 x 210 cm i 240 x 224 cm (po rekonstrukcji) zostały wykonane ze wzorzystej tkaniny jedwabnej broszowanej barwnymi nićmi jedwabnymi i nicią z oplotem metalowym oraz drucikiem (głównie ze stopu srebra). Zabytek znajduje się w Bastionie św. Rocha w klasztorze paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
Zespół obejmuje trzy makaty (oznaczone w zbiorach jasnogórskich numerami inwentarzowymi TK 64, TK 65, TK 66) o podobnym schemacie kompozycyjnym zastosowanego wzoru – drobne różnice dotyczą kolorystyki i niektórych motywów dekoracyjnych. Druga z omawianych makat (właściwie lewa część makaty o pełnych rozmiarach) zszyta jest wtórnie z dwóch brytów niestanowiących kompletu, zaś trzecia jest obecnie w dużym stopniu rekonstrukcją. We wszystkich makatach wyodrębnione są pola środkowe w różnych odcieniach ciemnej czerwieni, otoczone przez szerokie bordiury – górne i dolne w kolorze jasnozielonym, boczne utrzymane w melanżu kolorów czerwonego i zielonego. W polach głównych widoczny jest szereg wąskich arkad z lampami, a nad co drugą arkadą znajduje się dodatkowo trójkątny „daszek”. W arkadach oraz w widocznych pomiędzy nimi wąskich polach wyodrębnionych pionowymi liniami widoczne są szeregi zestawionych naprzemiennie motywów: ośmioramiennych gwiazd (tzw. pieczęci Salomona) i sześciobocznych medalionów, które poprzez skrócenie dwóch boków praktycznie zostały zredukowane do rombów (w barwach: beżowej, niebieskiej i zielonej). Grupy trzech pionowych pasów z arkadą pośrodku ujęte są w zespoły, które od góry zaakcentowane są klamrą w postaci łuku złożonego z trójkątnego wierzchołka i łuków ćwierćkolistych po bokach (klamry te, wydobyte odcieniem w barwie tła tkaniny, są słabo czytelne). Zespoły trzech pasów rozdzielone są przez opisane pojedyncze arkady z dodatkowymi daszkami. W górnej i dolnej części pola środkowego widoczne są m.in. drobne motywy drzewek i kielichów tulipana. W bordiurach umieszczono m.in. gwiazdy, podobne jak w polach środkowych, oraz drobniejsze motywy geometryczne i kwiaty tulipana (występują tu różnice między makatami). Stylizacja ornamentów jest geometryczna i bardzo uproszczona.
Choć nie ma na to żadnego dowodu w źródłach pisanych, można jednak hipotetycznie przyjąć, że makaty – podobnie jak i pozostałe tego typu zabytki w zbiorze jasnogórskim (zob. makata (II) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze, zespół trzech makat z klasztoru paulinów na Jasnej Górze i, szczególnie, makata (I) z klasztoru paulinów na Jasnej Górze) – należą do trofeów wojen z Turkami prowadzonych przez Jana III Sobieskiego i zostały przekazane jako dar na Jasną Górę albo przez samego króla, albo przez jednego z jego synów (w kwestii dyskusyjnego datowania zabytków zob. niżej). W nieokreślonym czasie – może na początku XX wieku – makaty zostały wtórnie wykorzystane do dekoracji wnętrz klasztornych (wydaje się pewne, że w początkach XX wieku znajdowały się w pomieszczeniach pod wieżą, gdzie o. Euzebiusz Rejman zamierzał urządzić muzeum klasztorne). W 1965 roku makaty zdjęto ze ścian. Część jednej z makat, po pobieżnym odnowieniu, w latach 1975–2001 pokazywana była na ekspozycji w Arsenale na Jasnej Górze. W latach 2003–2006 makaty były konserwowane przez Annę Drzewiecką i Ewę Soszko-Dziwisińską z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. W ramach tych prac dokonano m.in. rekonstrukcji makaty nr inw. CMC TK 66 (odtworzono brakującą część górnego i całość dolnego brytu) – wszystkie trzy makaty zostały przystosowane do stałej ekspozycji we wnętrzu Bastionu św. Rocha na Jasnej Górze.
Makaty w dotychczasowej literaturze były jedynie wzmiankowane. Zostały gruntownie opracowane przez autorki prac konserwatorskich prowadzonych w latach 2003–2006 (w tekście cytowanej w Literaturze dokumentacji znajduje się m.in. szczegółowa analiza technologiczna i analogie. Inne analogie wymienia Magdalena Piwocka w katalogu wystawy kolekcji Kulczyckich, zob. też niżej: informacje o nowo odkrytej tkaninie tego rodzaju w Zakliczynie).
W literaturze naukowej poświęconej orientalnym tkaninom powraca ciągle kwestia datowania makat tego rodzaju – na ogół są one uważane za wyroby z XVIII wieku i określane jako wykonane w Afryce Północnej, rzadziej lokalizuje się ich produkcję w Turcji. Jednak istnieje grupa wyrobów wykonanych z tkanin o takim wzorze, które można datować wcześniej, jeszcze na 2. połowę XVII wieku: najważniejszym zabytkiem jest tu płaszcz do jazdy konnej zachowany w Badisches Landesmuseum w Karlsruhe (nr inw. D191), uszyty z bardzo zbliżonej makaty, odnotowany w 1691 roku w inwentarzach spuścizny po margrabim Hermannie von Baden, uczestniku bitwy wiedeńskiej (zob. niżej – Literatura: Die Karlsruher…, cytowana nota katalogowa). W ramach prac prowadzonych przez Pracownię Inwentaryzacji i Digitalizacji Zabytków Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie w kościele parafialnym pw. Wszystkich Świętych w Zakliczynie koło Myślenic pod Krakowem ujawniono niepublikowaną kapę, której główna powierzchnia wykonana jest z czerwonej tkaniny z motywem gwiazd i sześcioboków, w nieznacznie zmienionej redakcji, ale o identycznej stylizacji jak w omawianym tu zabytku jasnogórskim. Kapa z Zakliczyna jest według wszelkiego prawdopodobieństwa trofeum walk z Turkami z końca XVII wieku. Właściciele Zakliczyna, Jordanowie herbu Trąby, w różny sposób zaangażowani byli w konflikty polsko-tureckie: kasztelan wojnicki Franciszek Jordan (zmarły w 1694 roku) był w 1683 jednym z posłów, którzy podpisali układ Jana III z cesarzem Leopoldem I przeciwko Turkom, a jego syn, późniejszy wojewoda bracławski, Michał Stefan Jordan (zmarły w 1739 roku) w początkach swojej kariery (zapewne jeszcze za życia króla Jana III Sobieskiego) brał udział – jako pułkownik wojsk koronnych – w wojnach z Turcją (zob. biogramy wymienionych postaci autorstwa Joanny Bąkowej i Józefa Gierowskiego, w: Polski Słownik Biograficzny, T. XI, Wrocław-Warszawa-Kraków 1964–1965, s. 272, 280). Wiadomo też, że w bitwie pod Wiedniem w 1683 roku brał udział, niewątpliwie należący do tej samej rodziny, Adam Jordan herbu Trąby (zob. [Bolesław Twardowski], Spis Rycerstwa Polskiego walczącego z Janem III. pod Wiedniem oraz Szyk Bojowy Wojsk Polskich i sprzymierzonych dnia 12 Września 1683 r. Na pamiątkę dwóchsetnej rocznicy obchodu zwycięztwa pod Wiedniem wydał B. T. Z portretem Króla Jana, tablicą szyku bojowego, tablicą herbów rycerstwa i planem bitwy Wiedeńskiej, Poznań 1883, s. 11). Pozwala to chyba przesądzić kwestię wcześniejszego niż osiemnastowieczne datowania tkanin opisanego typu. Daje to podstawę, by w tkaninie jasnogórskiej i w najbardziej do niej zbliżonej makacie wawelskiej (nr inw. 4945), pochodzącej ze zbiorów Kulczyckich (pośrednio wiązanej z tradycją wiedeńską), widzieć trofea walk z Turkami, a w konkretnym przypadku makaty jasnogórskiej, zachowanej w zespole wyrobów orientalnych, z których większość w bardzo prawdopodobny sposób trzeba wiązać z Sobieskimi – być może dar króla lub raczej jego synów.
Literatura:
Die Karlsruher Türkenbeute. Die „Türckische Kammer“ der Markgrafen Ludwig Wilhelm von Baden-Baden. Die Türckischen Curiositaeten der Markgrafen von Baden-Durlach, [katalog zbiorów], Badisches Landesmusum Karlsruhe, Bearbeiter von Ernst Petrasch, Reinhard Sänger, Eva Zimmermann, Hans Georg Majer, München 1991, s. 326 (w obrębie noty poz. kat. 285 na s. 323–326, notę opr. Eva Zimmermann).
Inwentarz naukowy tekstyliów jasnogórskich przygotowywany od 1997 roku przez zespół z Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie pod kierunkiem Heleny Hryszko, wydruk w zbiorach klasztoru paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie.
Kobierce i tkaniny wschodnie z kolekcji Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich, Katalog wystawy, lipiec–wrzesień 2006, Zamek Królewski na Wawelu. Państwowe Zbiory Sztuki, Kraków 2006, s. 78 (Magdalena Piwocka).
Anna Drzewiecka, Ewa Soszko-Dziwisińska, Dokumentacja prac konserwatorskich i restauratorskich. Zespół trzech makat tureckich ze zbiorów Klasztoru OO. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie. II poł. XVII w., Warszawa 2006, mnps z fot. w Archiwum Zbiorów Sztuki Wotywnej na Jasnej Górze i w posiadaniu autorek.
Helena Hryszko, Współpraca Katedry Konserwacji i Restauracji Tkanin Zabytkowych i klasztoru OO. Paulinów Jasna Góra, w: Tekstylia w zbiorach sakralnych. Inwentaryzacja – konserwacja – przechowywanie, Warszawa 2013, s. 44.