Silva Rerum | 01.09.2021 Żupan, wykonany około 1640 roku w Polsce z tkaniny importowanej, stanowił element stroju trumiennego Stanisława Daniłowicza. Obecnie zabytek znajduje się w Muzeum Narodowym w Krakowie, w Domu Jana Matejki (nr inw. IX–4281).
Kontusz uszyty jest z gładkiego, złocistego atłasu. Szata sięga poniżej kolan, ma 153 cm długości i 342 cm szerokości u dołu. Tył skrojony został z użyciem „słupa”. Po bokach znajdują się kliny kształtem przypominające wycinki koła. W boczne szwy wpuszczono kieszenie. Szerokie i długie rękawy zostały wszyte w wykroje pach. Kołnierz-stójka zapinany jest na dwa guziczki. Od przodu kontusz zapina się z prawej strony na lewą za pomocą guziczków i pętelek. Niektóre krawędzie i szwy są ozdobione sznureczkiem.
Stanisław Daniłowicz – starosta korsuński i czehryński, wuj Jana Sobieskiego, tragicznie zmarły, gdy przyszły król miał zaledwie siedem lat – był człowiekiem porywczego charakteru, co opóźniło jego karierę: za bójkę, która miała miejsce w czasie bezkrólewia po śmierci Zygmunta III w 1632 roku, w której poważnie ranił swojego adwersarza, Adama Kalinowskiego, został skazany na infamię. Równocześnie był jednak zdolnym i odważnym oficerem, co umożliwiło mu zmazanie win poprzez udział w wojnie (w 1633 roku został ranny) i osobiste wstawiennictwo króla Władysława IV w 1635 roku. Niestety, rok później dostał się do niewoli tatarskiej, w której – mimo zapowiedzi złożenia przez rodzinę okupu – został ścięty. Zwłoki Daniłowicza, sprowadzone do Żółkwi w 1640 roku, spoczęły w kolegiacie, a król Jan III Sobieski w latach 1692–1693 ufundował mu okazały nagrobek analogiczny do pomnika własnego ojca, co jednoznacznie świadczy o kulcie, jakim monarcha otaczał swego wuja.
Żupan należy do pamiątek po fundatorach świątyń żółkiewskich, które w XIX wieku zostały wydobyte z ich trumien spoczywających w podziemiach kolegiaty i kościoła dominikanów. Miało to miejsce głównie za czasów proboszcza żółkiewskiego ks. Jakuba Mikołajewicza (1818–1848). Kontusz wuja Jana Sobieskiego został najprawdopodobniej wydobyty później, w okresie gruntownej restauracji kościoła parafialnego prowadzonej w latach 1862–1867 z inicjatywy proboszcza ks. Józefa Nowakowskiego, który w 1867 roku (za pośrednictwem niejakiego Żebrackiego, kierującego odnowieniem grobów w kościele) przesłał żupan Janowi Matejce, znanemu nie tylko jako malarz, ale także zbieracz starożytności. Dzięki temu żupan jest jedynym zachowanym obecnie elementem zespołu pamiątek wydobytych z grobów w Żółkwi. Wraz ze zbiorami malarza żupan przeszedł do zasobów Muzeum Narodowego. Zadowalający stan szaty być może wynika z faktu, iż zwłoki Daniłowicza, które przywieziono do Żółkwi, były w chwili pochówku niewątpliwie zabalsamowane lub w naturalny sposób zmumifikowane.
Do literatury z zakresu historii ubioru żupan wprowadziła Maria Gutkowska-Rychlewska, jednak najwięcej miejsca poświęciła mu w swoich publikacjach Beata Biedrońska-Słota, która żupan Daniłowicza – jako wczesny zabytek stroju polskiego z XVII wieku zachowany w dobrym stanie – traktowała jako ważny dokument informujący o kształtowaniu się polskiego stroju narodowego, zwanego kontuszowym. Biedrońska-Słota widziała w kroju kontusza rozwiązania bardzo bliskie schematom stosowanym w podobnych ubiorach tureckich. Krystyna Turska w opublikowanej, krótkiej polemice stanowczo przeciwstawiła się jednak takiej tezie, uznając powierzchowne – jej zdaniem – podobieństwa między żupanem Daniłowicza a szatami tureckimi jedynie za dowód równoległości rozwiązań. W literaturze (por. np. Marta Kłak-Ambrożkiewicz, Pasja, rekwizytornia…, zob. Literatura) podawane są niekiedy odmienne lub błędne informacje dotyczące identyfikacji elementu stroju (określanego jako ferezja) oraz osoby, do której przynależał (wymieniany jest Jan Daniłowicz – chodzi zapewne o wojewodę ruskiego, ojca Stanisława).
Żupan ze zbiorów krakowskich jest jednym z nielicznych zachowanych zabytków łączących się z osobami z pokolenia rodziców Jana III Sobieskiego. Z zestawienia z setkami pamiątek po królu, królowej i ich dzieciach wyraźnie widać, jak bardzo odmienna była pozycja monarchy i współczesnej mu rodziny od pozycji jego bezpośrednich przodków, należących przecież do elity społeczeństwa Rzeczypospolitej. Znaczącą rolę bez wątpienia odegrała tu również wzrastająca świadomość historyczna, szacunek dla pamiątek po wielkim wodzu i swoista „muzeifikcja” tych z nich, które przechowywane są w kościołach.
Literatura:
Adolf Sternschuss, Dom Jana Matejki, seria Biblioteka Krakowska, Nr 9, Kraków 1898, s. 34.
Maria Gutkowska-Rychlewska, Historia ubiorów, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968, s. 519, il. 611a–b na s. 520.
Irena Turnau, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 45, il. 1.
Orient w sztuce polskiej, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Krakowie, czerwiec–październik 1992, Kraków 1992, poz. kat. II/15 na s. 73 (notę opr. Ewa Orlińska-Mianowska).
Beata Biedrońska-Słotowa, Ubiór Stanisława Daniłowicza i jego orientalne cechy, w: Ubiory w Polsce, Materiały III Sesji Klubu Kostiumologii i Tkaniny Artystycznej przy Oddziale Warszawskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa, październik 1992, Warszawa 1994, s. 119–124, il. 39–42 na końcu tomu (il. 39 – błędna?); tamże na s. 124–125 zamieszczona została polemika Krystyny Turskiej z niektórymi tezami artykułu.
Jerzy T. Petrus, Kościoły i klasztory Żółkwi, seria Materiały do Dziejów Sztuki Sakralnej na Ziemiach Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej, red. Jan K. Ostrowski, Cz. I, Kościoły i Klasztory Rzymskokatolickie Dawnego Województwa Ruskiego, T. 2, Kraków 1994, s. 47.
Beata Biedrońska-Słotowa, Polski ubiór narodowy zwany kontuszowym. Dzieje i przemiany opracowane na podstawie zachowanych ubiorów zabytkowych i ich części oraz w świetle źródeł ikonograficznych i literackich, Kraków 2005, s. 74–75, il. 33 na s. 76, poz. kat. 3 na s. 145.
Marta Kłak-Ambrożkiewicz, Pasja, rekwizytornia artysty, kolekcja muzealna… Refleksja nad kolekcją Jana Matejki i jej znaczeniem, w: Miłośnictwo rzeczy. Studia z historii kolekcjonerstwa na ziemiach polskich w XIX wieku, pod redakcją Kamili Kłudkiewicz i Michała Mencfela, Materiały konferencji zorganizowanej w 2012 roku przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk […], seria Biblioteka Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, 4, Warszawa 2014, przypis 17 na s. 348.