Pasaż Wiedzy

Francesca de Caprio

Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska, Jacques Blondeau, 1684- 1696, Biblioteka Narodowa

Przewodnik Relatione fatta dall’Illustrissimo Signor Cavaliere Pisani alla S. Maestà Reale della Regina di Polonia di tutte l’Antichità di Roma in beneficio de’ Cavalieri qui in Roma Oltramontani [1] zachował się w postaci rękopisu w Bibliotece Alessandrina w Rzymie. Jak wskazuje tytuł, został on napisany w formie raportu dla Marii Kazimiery Sobieskiej, królowej Polski i był przeznaczony dla świty towarzyszącej jej podczas pobytu w Rzymie. Tytuł umieszczony na początku raportu brzmi: Informatione breve a’ Cavalieri Oltramontani di tutte le Antichità più degne e memorande di Roma.[2] W tych obu tytułach znajduje się odniesienie do faktu, że przewodnik jest skierowany wyłącznie do zagranicznych kawalerów (w rzeczywistości kawalerów zza Alp) towarzyszących królowej Polski; a nie bardziej ogólnie, jak kiedyś było to w zwyczaju w przewodnikach, do forastieri (obcych), czyli zarówno cudzoziemców, jak i Włochów z innych państw półwyspu, a nawet, ogółem, nie-Rzymian.[3]

Przewodnik Relatione fatta dall’Illustrissimo Signor Cavaliere Pisani alla S. Maestà Reale della Regina di Polonia di tutte l’Antichità di Roma in beneficio de’ Cavalieri qui in Roma Oltramontani, Biblioteca Alessandrina, Rzym (ilustracja pozyskana dzięki uprzejmości Autorki)

Datacja przewodnika nie jest pewna, ale jak zobaczymy, jest mało prawdopodobne, aby powstał po pierwszym pobycie królowej w Rzymie i był zbyt odległy od czasu jej przybycia, a tym samym także od jubileuszu 1700 roku. Jest jednak pewne, że nie mógł on zostać napisany przed marcem-czerwcem 1699 r., czyli przed przybyciem Marysieńki do Rzymu i przyjęciem jej na uroczystej audiencji u papieża, ani po drugiej połowie 1715 r. (królowa zmarła w Blois w styczniu 1716 r.). To zaś oznacza, że zgodnie z danymi dostarczonymi przez repertoria przewodników miejskich w języku włoskim, niepublikowana relacja opracowana dla Sobieskiej jest jedynym przewodnikiem poświęconym wyłącznie starożytnościom Rzymu napisanym w okresie tych 16 lat, z jedynym wyjątkiem przedruku starego przewodnika Famiano Nardiniego z 1704 roku.[4] W praktyce jednak przewodniki po starożytnościach w Rzymie nie będą publikowane jeszcze przez dłuższy czas.

La Relatione rozpoczyna się bardzo krótkim streszczeniem historii Rzymu, które zasadniczo sprowadza się do zarysowania samego szkieletu chronologicznego oraz imion siedmiu królów i założycieli republiki, zgodnie z tradycją przewodników rozpoczynających się od streszczenia historycznego i podstawowej periodyzacji. Zaskakujące jest jednak to, że podsumowanie historyczne zatrzymuje się na republice i nie rozciąga się na cesarstwo (papieski Rzym byłby w każdym razie wykluczony z tego czysto starożytniczego przewodnika). Jest to odstępstwo od zwyczaju, zgodnie z którym historyczne wprowadzenie przewodników po Rzymie opierało się na trójpodziale lub czwórpodziale epok (monarchicznej, republikańskiej, cesarskiej i chrześcijańskiej lub nowożytnej). Po nich następuje 20 rozdziałów o różnej długości: pierwsze są obszerniejsze, podczas gdy ostatnie to niewiele więcej niż krótkie listy nazwisk. Ale nie chodzi tylko o różną długość. Pierwsze rozdziały wyznaczają precyzyjne trasy, towarzysząc zwiedzającemu krok po kroku i wskazując najważniejsze starożytne zabytki, które napotka po drodze. Dzięki temu Relatione Pisaniego różni się od innych przewodników po starożytnościach, które z reguły nie uwzględniały tras zwiedzania. Cała pierwsza część Relatione opiera się na metodzie tras, która dominowała w przewodnikach ogólnych, tj. poświęconych zarówno Rzymowi klasycznemu, jak i nowożytnemu oraz chrześcijańskiemu.

Pierwszy rozdział (zatytułowany Del Foro Romano al presente Campo Vaccino) opisuje trasę zwiedzania Forum, zaczynając od szczytu Wzgórza Kapitolińskiego, chociaż brakuje opisu obecnego wyglądu placu (Plac Kapitoliński zostanie jedynie wspomniany w rozdziale zatytułowanym Piazze moderne [Place nowożytne]).

La Descrizione di Roma antica [Opis starożytnego Rzymu] zaczyna się od murów w ich historycznym rozwoju i dopiero w rozdziale poświęconym siedmiu wzgórzom wprowadza wizytę na Kapitolu.[5]  Po opisie Schodów Gemońskich Pisani wspomina o więzieniu Tullianum; następnie o świątyni opisanej jako świątynia Jowisza Mściciela, świątyni Antoninusa i Faustyny, świątyni Pokoju, Łuku Tytusa, świątyni Jowisza Statora, następnie Rostrach itd. Trasa kończy się przed świątynią Concordii. Opis każdego zabytku jest sprowadzony do kilku zwięzłych notatek. Więcej miejsca niż opis zajmują informacje o ciekawostkach, anegdotach, zwyczajach, rytuałach, epizodach historycznych związanych z każdym miejscem. Podano również nazwy niektórych kościołów, które zostały zbudowane na obiektach Forum; ale nazwy te służą jedynie do zaoferowania odwiedzającym punktów orientacyjnych, odniesień toponimicznych. Jeśli  nazwy są po prostu wymienione, to opis kościołów, ich wyglądu zewnętrznego, a tym bardziej ich wnętrz, jest całkowicie pominięty. Podobnie całkowicie pominięte są informacje, którymi obficie wypełnione są inne przewodniki po Rzymie, dotyczące mniej lub bardziej historycznych epizodów związanych z różnymi kościołami, często zaczerpniętych z chrześcijańskiej hagiografii. Można by pomyśleć, że zależy to tylko od ekstremalnej zwięzłości przewodnika Pisaniego. Ale w rzeczywistości jego Relatione nie stroni od podawania schematycznych informacji i szczegółów różnego rodzaju.

 Ten sam charakter ma również trasa wzdłuż Via Appia[6]; odcinek z Foro Boario do Porta S. Paolo (tu na uwagę zasługuje opis tak zwanego Arco di Giano, w którym Pisani odbiega znacznie od innych ówczesnych opisów)[7]; trasa wokół Campo de’ Fiori[8]; oraz ta wokół Porta Salaria.[9] Niektóre rozdziały oferują także bardzo krótkie trasy związane z poszczególnymi zabytkami (Panteone, czy la Rotonda). Pozostałe rozdziały pozostają natomiast bardziej wierne organizacyjnej tradycji przewodników po starożytnościach, gdyż mają charakter tematyczny. Co więcej, w dwóch ostatnich rozdziałach (ulice i place) przewodnik Pisaniego otwiera się na nowoczesność, wychodząc poza swój ściśle starożytniczy zakres. Często te ostatnie rozdziały tematyczne są tak krótkie, że stanowią jedynie listy nazw miejsc. Ich obecność jest jednak stała w przewodnikach z tego okresu.

Już z tego zarysu jasno wynika, że krótka, obejmująca zaledwie 25 stron rękopisu Relatione Pisaniego jest godna zainteresowania z kilku powodów, jako rzadka dokumentacja półprywatnego przewodnika turystycznego. To nie przypadek, że przewodnik nie został wydrukowany, wydaje się też, że nie miał szerszego obiegu rękopiśmiennego. Przede wszystkim ważne jest to, że został skomponowany specjalnie z myślą o bardzo ograniczonym kręgu odbiorców, napisany dla określonego i ściśle zidentyfikowanego społecznie kręgu użytkowników. A to z pewnością rzadki przypadek jeśli chodzi o przewodniki. Ale półprywatny charakter przewodnika, napisanego wyłącznie dla określonej i ściśle ograniczonej publiczności, podkreśla również inną jego osobliwość: kontrast między podejściem, które wyklucza wszelkie odniesienia religijne do tego stopnia, że wydaje się świeckie, a jego przeznaczeniem dla grupy użytkowników, którzy – odwrotnie – są silnie zaangażowani w konotacje dewocyjne.

Relatione Pisaniego, skupiając się wyłącznie na aspektach ściśle starożytniczych, pomija wszelkie informacje mające związek z Rzymem nowożytnym, a w konsekwencji także ze sferą kultu i pobożności katolickiej. Fakt ten sam w sobie nie byłby zaskakujący, choć na przełomie XVII i XVIII w. preferowano formułę przewodnika turystycznego o charakterze ogólnym, łączącego zwiedzanie zabytków Rzymu pogańskiego ze zwiedzaniem zabytków Rzymu nowożytnego, chrześcijańskiego, zwłaszcza jego kościołów i bazylik.

Jak przystało na wielką władczynię, której mąż uratował chrześcijański Zachód przed Turkami, Maria Kazimiera Sobieska dotarła do Rzymu w towarzystwie bardzo licznego dworu. Nie można z całą pewnością datować powstania Relatione Pisaniego, z wyjątkiem dwóch skrajnych terminów już wcześniej wskazanych: przybycia królowej do Rzymu i jej wyjazdu w ostatnią podróż do Francji. Rok 1700, pierwszy pobyt Marysieńki w Rzymie, był rokiem Jubileuszu ogłoszonego przez Innocentego XII Pignatellego 18 maja 1699 roku. Zainaugurowano go w Boże Narodzenie 1699 r. obrzędem otwarcia Drzwi Świętych w Bazylice św. Piotra; w obrzędzie tym uczestniczyła również - jako gość honorowy – Maria Kazimiera. Innocenty XII zmarł 29 września 1700 r., Jubileusz został więc zamknięty w Wigilię Bożego Narodzenia tego samego roku przez jego następcę Klemensa XI Albaniego [10].  Rok przybycia Sobieskiej do Rzymu był okresem, w którym obrzędy pobożności w celu uzyskania odpustów, wizyty w kościołach i nabożeństwa nabrały wyjątkowego znaczenia, a podróżni odwiedzający miasto również się do nich dostosowali, zwłaszcza ci, którzy pojawili się teraz jako pielgrzymi. Generowało to zapotrzebowanie na specjalne przewodniki dla pobożnych zwiedzających, dla pielgrzymów, podczas gdy popyt na specjalne przewodniki po rzymskich zabytkach zmalał.

Przejdźmy jednak do kolejnego wątku rozważań, związanego z formalnymi dyplomatycznymi motywacjami podróży Marysieńki. Choć była to podróż emigracyjna i miała cel tylko polityczny, to jednak przedstawiano ją jako podróż niezwykle pobożną, pozbawioną wątków turystyczno-kulturalnych. Tak więc życzeniem królowej nie była ani wizyta w starożytnym, ani w nowożytnym Rzymie. Nie dziwi zatem, że mamy do czynienia z przewodnikiem ściśle starożytniczym. Pewnej refleksji wymaga jednak fakt, że jest to przewodnik, który pod względem struktury (częściowo opartej na planie podróży) i układu (kulturalnego, ale nie erudycyjnego) wydaje się bliższy przewodnikom ogólnym niż starożytniczym. Tym bardziej, jeśli weźmie się pod uwagę, że został on napisany najprawdopodobniej w czasie Roku Świętego i z pewnością przeznaczony dla licznej świty królowej, która przybyła do Rzymu w charakterze pobożnego pokutnika, pielgrzymując do grobu św. Piotra na obrzędy Jubileuszu roku 1700. Polityczna podróż na wygnanie została ukryta pod kostiumem podróży pokutnej i religijnej; w pierwszym roku pobytu w Rzymie królowa Polski wraz ze swoim orszakiem wytrwale uczestniczyła w obrzędach i ceremoniach jubileuszowych, jak wspomniano powyżej, począwszy od uroczystego obrzędu otwarcia Drzwi Świętych.  Tak więc dla grupy dworzan, którzy towarzyszyli pobożnej królowej w jej pielgrzymce do Rzymu na Rok Święty, specjalnie przygotowano przewodnik po starożytnościach, który systematycznie wykluczał wszelkie odniesienia do kościołów, obrzędów i miejsc pobożności katolickiej, a także innych elementów tradycji dewocyjnej.

Fakt, że przewodnik Pisaniego jest określany w rękopisie Biblioteki Aleksandryjskiej jako Relatione fatta alla S. Maestà Reale della Regina di Polonia, sugeruje, że został on wyraźnie zamówiony u autora, i że ten ostatni wykonał instrukcje dotyczące jego treści, być może otrzymane bezpośrednio lub przynajmniej zainspirowane przez Marię Kazimierę Sobieską. Krótko mówiąc, królowa nie byłaby jedynie adresatką dzieła, obiektem jedynie dworskiego hołdu, ale początkowy impuls pochodziłby od niej lub jej otoczenia. Zamiast wolnych wyborów dokonywanych przez Pisaniego, innowacyjne cechy jego Relatione mogły zależeć od jakiejś sugestii, którą otrzymał.

Ludzie podążający za królową, która od momentu przybycia do Rzymu była zajęta licznymi pobożnymi praktykami związanymi z obrzędami Roku Świętego, ceremoniami religijnymi, ale także innymi obowiązkami oficjalnymi, musieli od razu posiąść wiedzę o świętym Rzymie, tym opisanym w licznych przewodnikach jubileuszowych, o których już wspomnieliśmy. Tymczasem istniał przecież drugi Rzym, Rzym starożytnych zabytków, którego poznanie mógł ułatwić specjalny przewodnik. Skorzystanie z takiego narzędzia mogło być najlepszym sposobem, by przekazać dworowi odpowiedni zasób informacji dotyczący starożytnego miasta. Zamówienie Relatione Pisaniego było więc prawdziwie innowacyjnym pomysłem. Nowy przewodnik okazał się być niezwykle nowoczesny w porównaniu z innymi przewodnikami po starożytnościach, jest bowiem częściowo uporządkowany metodą planu podróży, jak najlepsze przewodniki ogólne, ponadto jest niezwykle zwięzły, a zatem prosty i poręczny, w przeciwieństwie do ogromnych i obszernych przewodników tamtych czasów. Ma charakter wybiórczy, wyklucza wszelkie odniesienia do chrześcijańskiego Rzymu, które nie są przydatne do poruszania się po mieście; wreszcie, chce sprawiać wrażenie naukowego, dobrze udokumentowanego, a zatem wiarygodnego, ale unikając erudycji, jak to było w przypadku innych przewodników starożytniczych dostępnych w tamtym czasie. I to uzasadnia przypuszczenie, że na jego formę bardziej wpłynęły sugestie mecenasa, świadomego własnych potrzeb, niż błyskotliwa intuicja autora niebędącego ekspertem, który najwyraźniej nie pisał innych przewodników.

Podsumowując, Relatione Pisaniego wydaje się być doskonale funkcjonalnym narzędziem dla turystyczno-kulturalnych potrzeb ruchomego dworu towarzyszącego Marii Kazimierze Sobieskiej. W związku z tym daje również wgląd w mało znane aspekty tego dworu. W ramach tej silnie zhierarchizowanej grupy rozdzielone są precyzyjne zadania i role; od tych związanych z towarzyszeniem królowej, przez inne reprezentacyjne, religijne i medyczne, aż po logistyczne, takie jak planowanie poszczególnych etapów podróży i praktyczne kwestie związane z przemieszczaniem się tak dużej liczby osób. Wszystko jest w rękach królowej, podobnie jak relacje z jej podróży, napisane zarówno przez personel dworski, jak i tych, którzy są odpowiedzialni za przyjęcie lub po prostu towarzyszą jej w drodze. Dlatego rejestrowano liczbę, imiona i rangi osób towarzyszących, ale tylko dlatego, że dodawały blasku podróżującej królowej. Ten orszak, który pokazał cały swój splendor podczas uroczystego wjazdu do Rzymu, jest obserwowany tylko jako dodatek do władcy, ale nigdy nie jest rozpatrywany sam w sobie.

Tak więc wiemy całkiem sporo o liczbie i składzie tego mobilnego dworu; wiemy wystarczająco dużo o jego potrzebach materialnych (zakwaterowanie, żywność, odzież), które można również zrekonstruować za pomocą innych źródeł dokumentacji. Z drugiej strony, z dzienników podróżnych wiemy znacznie mniej o jego potrzebach duchowych lub kulturowych, które naturalnie musiały być złożone i zróżnicowane, biorąc pod uwagę społeczną i intelektualną heterogeniczność członków orszaku. Wreszcie, wiele wiemy o działalności kulturalnej i hołdach składanych królowej w trakcie podróży (teksty literackie, teatralne, oracje, panegiryki, adresy pozdrowień, napisy na łukach triumfalnych, emblematy); ale niewiele wiemy o działalności kulturalnej stymulowanej duchowymi potrzebami jej dworu. Przewodnik Pisaniego pokazuje, że ten szczególny rodzaj kulturowej zachęty istniał. Daje nam również pewne wskazówki co do gustów i zainteresowań dworu przybyłego zza Alp. Nie jest to przewodnik jubileuszowy i celowo wyklucza jakiekolwiek odniesienia do chrześcijańskiego Rzymu. Pokazuje inny, turystyczno-kulturowy aspekt potrzeb dworu Marysieńki, towarzyszący stronie religijnej i pokutnej, wokół której skonstruowano i upubliczniano dominujący obraz podróży królowej do Rzymu.

[1] Bibioteka Alessandrina - Rzym.,  Ms. 143, 5, Relatione fatta dall’Illustrissimo Signor Cavaliere Pisani […], ff. 198r-223r. Wybraliśmy wersję Signor Cavaliere Pisani; ale w rękopisie możemy znaleźć również Signor Canonico Pisani.

[2] Por. Bibioteka Alessandrina - Rzym,  Ms. 143, 5, Relatione, cit., ff.  198r e 199r. Drugi tytuł, podobnie jak pierwszy, podkreśla wyłącznie straozytniczy charakter przewodnika i jego szczególne przeznaczenie dla kawalerów pochodzących zza Alp. Więcej na temat tego dzieła zob. G. PLATANIA, Maria Casimira Sobieska a Roma. Alcuni episodi del soggiorno romano di una regina polacca, w: Effetto Roma. Il viaggio, Roma 1995, s. 19 i n.; Id., Viaggio a Roma sede d'esilio (Sovrane alla conquista di Roma, secoli XVII-XVIII), Roma 2002, s. 61 i n.; F. DE CAPRIO, Una guida manoscritta per il seguito di Maria Casimira Sobieska, w: Compagni di viaggio, red. V. De Caprio, Viterbo 2008, s. 81 i n. Rękopis z XVIII wieku opisany jest w Catalogus codicum manuscriptorum praeter orientales qui in Bibliotheca Alexandrina Romae adservantur, confecit Henricus Narducci, bibliothecarius, Romae, ex typographia Romana sumptibus Fr. Bocca, 1877.

[3] Lub również do obcych kawalerów, jak ma to miejsce w niektórych przypadkach. zob. na przykład wydanie z 1693 Mercurio Errante Pietro Rossininiego: opisy «wspaniałości Rzymu dedicati all’Illustrissimi Signori Cavalieri Forastieri [dedykowane Wielmożnym Obcym Panom Kawalerom» (por. nr 36).

[4] Por. O. Pollak, Le guide di Roma. Materialen zu einer geschichte der römischen topographie, red L. Schudt, Wien-Augsburg 1930; Bibliografia delle guide di Roma in lingua italiana dal 1480 al 1850, red. G. Sicari, Roma 1990; Guide e descrizioni di Roma dal XVI al XX secolo nella Biblioteca della Fondazione [Marco Besso], red. G. Scano, Roma 1992.

[5] Descrizione di Roma antica formata nuovamente. Con le autorità di Bartolomeo Marliani, Onofrio Panvinio, Alessandro Donati, Famiano Nardini, w Roma, Michel Angelo i Pier Vincenzo Rossi, 1692.

[6] Della Via Appia e Porta Capena al presente di San Sebastiano, ark. 203r-206r.

[7] Del Foro Boario e Velabro, ark. 206r-209r.

[8] Del Campo di Fiora, ark. 212v-213v.

[9] Della Porta Salaria o Collina, ark. 209v-212v.

[10] Cfr. F. Posteria, Memorie istoriche del presente anno di giubileo 1700. I część. Nella quale sono compresi i primi sei mesi dell'anno; druga część. Nella quale sono compresi gli ultimi sei mesi dell'anno. Il tutto raccolto con diligenza, e studio da Francesco Posterla romano, Rzym, G.F. Buagni i P. Leone, 1701.