Szlachta polska u progu epoki nowożytnej zdobyła kolejne przywileje wzmacniające jej pozycje polityczną, ale także i ekonomiczną. Odzwierciedlało to panującą koniunkturę gospodarczą i zapotrzebowanie na środkowoeuropejskie produkty rolne, zwłaszcza na zboże. Szlachta chcąc zintensyfikować dochody, dążyła do poszerzenia obszaru folwarku, w którym uprawiano zboże, uzależnienia od siebie ludności chłopskiej oraz zdobycia uprzywilejowanej pozycji gospodarczej w stosunku do innych stanów. Postulaty te stopniowo udało się jej uzyskać. Już statut warcki (1423) pozwalał szlachcie na wyeliminowanie sołtysów poprzez wykupywanie sołectw. Wiele zmian wprowadzał statut piotrkowski (1496). Poważnie ograniczał on wolność osobistą chłopów. Od tej pory tylko jeden kmieć w roku mógł opuścić wieś. A proces ograniczania wychodźstwa chłopów został zakończony w 1543 roku, kiedy to w zupełności zabroniono chłopom opuszczania wsi bez zezwolenia pana.
Potrzeba taniej siły roboczej powodowała dalsze ograniczenia prawne w stosunku do ludności chłopskiej. Na mocy wyroku sądu nadwornego z 1518 roku król zrezygnował z rozpatrywania skarg chłopskich (tzw. poddaństwo sądowe). Dwa lata później sejm toruński wprowadził obowiązkowy jeden dzień pańszczyzny z łanu ziemi chłopskiej. Z czasem te obciążenia uległy zwiększeniu.
Działania szlachty zmierzały nie tylko w kierunku podporządkowania sobie chłopów, ale także i mieszczan. Starano się osłabić, bądź z czasem wyeliminować ten stan z rywalizacji gospodarczej. Już w statucie piotrkowskim (1496) zakazano mieszczanom nabywania ziemi (zapis ten był później wielokrotnie powtarzany). Wtedy też przyznano wojewodom przywilej ustalania cen maksymalnych na towary rzemieślnicze (tzw. taksy wojewodzińskie). Zwolniono wreszcie szlachtę z ceł na towary sprowadzane na własne potrzeby – jak się okazało prawie w zupełności. Utrzymano jednocześnie cła wwozowe i wywozowe dla mieszczan. Kolejnym krokiem do ograniczenia gospodarczego mieszczaństwa była konstytucja z 1565 roku zakazująca mieszczanom wywozu i przywozu towarów za granicę. Szlachta w ten sposób pozbyła się mieszczańskiego pośrednika w handlu z zagranicznymi kupcami.
Statut piotrkowski odsuwał chłopów i mieszczan od prawa piastowania wyższych godności kościelnych. Od tej pory wszystkie urzędy świeckie i duchowne były zarezerwowane wyłącznie dla szlachty. Na dodatek od 1520 roku ograniczono kompetencję sądów miejskich w sprawach, w których sprawcą był szlachcic.
