Pasaż Wiedzy

Klasztor na Kalwarii Zebrzydowskiej, kościół Matki Boskiej Anielskiej (obecnie bazylika mniejsza), fot. archiwalna 1900-1905; Muzeum Narodowe w Krakowie

Dzieje Kalwarii Zebrzydowskiej rozpoczynają się w r. 1600, kiedy Mikołaj Zebrzydowski postanowił zbudować na górze Żar koło Lanckorony kaplicę Świętego Krzyża wzorowaną na jerozolimskiej kaplicy Golgoty. Wkrótce powstała również kaplica Grobu Chrystusowego. W 1603 położono kamień węgielny pod budowę kościoła i klasztoru oo. Bernardynów. Skromny początkowo program sanktuarium uległ rozbudowie, gdy fundator zapoznał się z książką Chrystiana Andrychomiusza, zawierającą opis Ziemi Świętej w czasach Chrystusa. Zebrzydowski przeprowadził pomiary terenu między górą Żar, potokiem Skawinki a Lanckorońską Górą, wyznaczając miejsca pod kolejne kaplice. Potok przemianowano na Cedron, Żarek na Kalwarię, a Lanckorońską Górę na Górę Oliwną. Gdy okazało się, że wytyczone odległości między są znacznie większe niż te w Ziemi Świętej, wojewoda stwierdził: za jeden krok Chrystusa winniśmy zrobić i dziesięć.

Zapał Zebrzydowskiego wsparli umiejętnościami: jezuicki architekt Jan Maria Bernardoni, który opracował projekt kościoła i klasztoru, oraz pochodzący z Belgii złotnik Paweł Baudarth, autor projektów kaplic. W latach 1604-1617 w beskidzkim krajobrazie pojawił się klasztor i kościół oo. Bernardynów oraz kaplice: Ratusz Piłata, Grób pana Jezusa, Ogrojec, Pojmanie, Dom Annasza, Dom Kajfasza, Pałac Heroda, Grób Matki Bożej, Włożenie Krzyża, Serce Marii, Drugi Upadek oraz Wieczernik. Po śmierci Zebrzydowskiego w 1620 r. dzieło fundacji podjął jego syn, Jan. Z jego inicjatywy powstały: Brama Wschodnia, kaplica Na Cedronie, Pierwszy Upadek, Cyrenejczyk, Weronika, Gradusy, czyli święte Schody, kaplica Znalezienia Krzyża Świętego i pustelnie św. Heleny oraz osiem kaplic maryjnych. Pod względem jakości artystycznej wyróżniają się kaplice projektowane przez Baudartha, z których niemal każda jest manierystycznym klejnocikiem. Zadziwia bogactwo formy, skomplikowane plany, urozmaicony detal (można odszukać kaplicę w kształcie serca, kaplice na symbolicznych rzutach róży i krzyża). Opieki nad sanktuarium nie zaniedbał kolejny z Zebrzydowskich, Michał. Z jego fundacji dokonano rozbudowy klasztoru, do kościoła zaś dobudowano kaplicę dla cudownego obrazu Matki Bożej Kalwaryjskiej. Wizerunek trafił do Kalwarii w 1641 r. i szybko zasłynął łaskami, przyciągając pielgrzymów.

Po wygaśnięciu Zebrzydowskich dobra przeszły w ręce Czartoryskich. Do 1702 r. powiększono kościół o szeroką nawę główną oraz dwuwieżową, barokową fasadę. Wystawiono barokowe kaplice św. Antoniego (1687) i Niepokalanego Poczęcia (1749). W wiekach XVIII i XIX w nieznacznie uzupełniano program architektoniczny kompleksu. W sanktuarium przez wieki zgromadzono wiele cennych dzieł sztuki. W kościele uwagę zwraca ażurowy, dwustronny ołtarz główny, dzielący prezbiterium i chór zakonny (1723), oraz piękne stalle w chórze zakonnym (ok. 1632).

Z kalwaryjskim sanktuarium związany jest szczególny rodzaj kultu. Procesyjne obchodzenie dróżek, modlitwy i medytacje łączą się z religijnym spektaklem odgrywanym w czasie Wielkiego Tygodnia i obrazowo opowiadającym o Męce Chrystusa. Pierwszy przewodnik dla kalwaryjskich pątników wydano w r. 1611.