Fot. ze zbiorów dr. hab. Andrzeja Drozda

Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie i Uniwersytet Warszawski zapraszają na zarejestrowany 27 czerwca 2024 r. pokaz filmu dokumentalnego pt. „Tradycyjna kultura Tatarów polsko-litewskich”. Pokazowi towarzyszą wykłady prezentujące badania nad fenomenem kultury niezwykłej społeczności będącej cząstką Orientu wtopioną w krajobraz ziem dawnej Rzeczypospolitej. Wykłady prowadzi dr hab. Andrzej Drozd z Uniwersytetu Warszawskiego wraz z zaproszonymi gośćmi.

Nota dla mediów

Wydarzenie prezentuje unikalną kulturę społeczności Tatarów polsko-litewskich ukształtowaną w Rzeczypospolitej od XIV/XV w. Jej niematerialna część, przede wszystkim tradycyjna obrzędowość religijna, dziś zagrożona jest zanikiem. Kultura materialna – architektura meczetowa i historyczne cmentarze pamietające czasy bitwy pod Grunwaldem – są także unikalnym fenomenem kulturowym na skalę światową. Film i wykłady mogły powstać dzięki zarejestrowaniu w tradycyjnych skupiskach tatarskich w Polsce i na Litwie ostatnich osób, które przechowały trwające od średniowiecza formy obrzędowe i językowe, o genezie sięgającej Złotej Ordy i innych ziem ludów turkijskich.

Tatarzy polsko-litewscy stanowią grupę ludności autochtonicznej zamieszkującą od XIV/XV w. ziemie wschodnie dawnej Rzeczypospolitej. Podstawową cechą wyróżniającą Tatarów na tle ludności otaczającej jest wyznanie muzułmańskie. W pozostałych sferach Tatarzy polsko-litewscy ulegli daleko posuniętej asymilacji oraz integracji z miejscowym otoczeniem, w tym identyfikacji państwowej. Grupa ta w przeciągu kilku stuleci wytworzyła własną unikalną kulturę opartą przede wszystkim właśnie na elementach religijnych, charakteryzującą się z jednej strony przystosowaniem do warunków życia w chrześcijańskim otoczeniu społecznym i kulturowym, a z drugiej strony wysokim stopniem trwałości form życia religijnego i przywiązania do tradycji. Wewnętrzny przekaz tej kultury uległ jednak bardzo poważnemu osłabieniu w okresie po II wojnie światowej na skutek takich zdarzeń, jak zmian granic, przesiedlenia, ograniczenie swobód i życia religijnego w systemie komunistycznym, urbanizacja i zanikanie tradycyjnych społeczności wiejskich i małomiasteczkowych. Czynnikiem, który w jeszcze większym stopniu doprowadził do zaniku tradycyjnej kultury Tatarów polsko-litewskich, było pojawienie się od lat 80-tych w Polsce, a po 1990 r. także na Litwie i Białorusi, edukacji dzieci i młodzieży opartej na nauczycielach i materiałach edukacyjnych pochodzących z krajów Bliskiego Wschodu, prowadzącą do wyparcia tradycyjnej tożsamości kulturowej autochtonicznych społeczności muzułmańskich w Europie południowo-środkowo-wschodniej, Kaukazu i Azji Środkowej (na terenach byłej Jugosławii i byłego ZSRR) i zastąpienia jej tożsamością opartą na ideologii tych środowisk.  W obecnej chwili tradycyjna kultura religijna Tatarów polsko-litewskich jest w ostatniej fazie zaniku. Ma oparcie głównie w nielicznych żyjących jeszcze przedstawicielach najstarszego pokolenia, wychowanego w okresie międzywojennym. Zahamowanie tego zaniku możliwe jest zatem jedynie w przeciągu najbliższych kilku lat. W przeciwnym razie własna, historyczna kultura religijna Tatarów polsko-litewskich zostanie przez nich nieodwracalnie utracona.