Kapa o wymiarach 126 x 275 cm (kaptur – 63 x 53 cm) znajduje się w klasztorze karmelitów trzewiczkowych przy kościele par. pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (Na Piasku) w Krakowie. Tkanina głównej powierzchni kapy (brokat aksamitny) pochodzi z XVI/XVII wieku lub połowy XVII wieku z Turcji (Bursa). Pas i kaptur zostały wykonane z aksamitu półjedwabnego, a zapinki prawdopodobnie ze srebra. Hafty na tych elementach to dzieło polskie (Kraków?) z połowy XVII wieku (na kapturze gruntownie przerobione w XIX wieku).
Główna powierzchnia kapy wykonana jest z brytów i mniejszych fragmentów tkaniny ozdobionych wzorem sieciowym utworzonym ze wstęgi pokrytej rzędami kwiatów i liści. W okach sieci widać palmety z wachlarzowato rozłożonych, przestylizowanych kwiatów goździka. Ich powierzchnia jest podzielona na sześć części przez ulistnione gałązki kwiatowe. Tkanina jest ciemnoczerwona, palmety pokryte są srebrną nicią na kremowym tle, a podziały sieci oraz motywy na powierzchni palmet wydobyte zostały nicią w kolorach wiśniowym i zielonym. Pas i kaptur kapy dekorowane są motywami haftowanymi na gładkim, ciemnowiśniowym tle: na pasie widać luźno rozrzucone, ulistnione gałązki m.in. z kielichami tulipana (tu widoczne są także ślady naszytej niegdyś koronki), na kapturze przedstawiona jest scena ukamieniowania św. Szczepana – męczennik klęczy na skalistej ziemi otoczony przez trzech oprawców; z prawego narożnika kompozycji, w kierunku głowy świętego wybiegają promienie. Kapę zdobią galony w dwóch rodzajach: lite i koronkowe (późniejsze). Zapinki wykonane zostały w formie tarczek zdobionych bogatym ornamentem roślinnym. Na podszewce widnieje napis wykonany tuszem: „Ad No 1 Ns 1”.
Pierwotna lokalizacja kapy nie jest pewna. Miejscowa tradycja, niezapisana w dawniejszych źródłach, każe w niej widzieć parament sporządzony z ofiarowanego karmelitom królewskiego płaszcza Jana III. Badania Magdaleny Piwockiej, która jako pierwsza gruntownie opracowała zabytek, sugerują inną interpretację historii obiektu: kapa sporządzona została z tkaniny, którą z dużym prawdopodobieństwem można uznać za trofeum walk z Turkami, niewykluczone, że pozyskane po bitwie wiedeńskiej. Mogła ona pochodzić z krakowskiego kościoła parafialnego św. Szczepana, do którego ofiarować ją mógł żupnik wielicki i bocheński, Jan Wawrzyniec Wodzicki, uczestnik bitwy pod Wiedniem, który finansował remont świątyni prowadzony w latach 1687–1692. Temat ikonograficzny przedstawienia na kapturze potwierdzałby taką hipotezę, tym bardziej, że hafciarz powtórzył bardzo wiernie kompozycję dwóch obrazów o tym temacie niewątpliwie pochodzących z kościoła (obecnie w nowym kościele św. Szczepana w Krakowie). Dawny kościół pod tym wezwaniem został w 1802 roku zburzony, a część jego wyposażenia przeniesiono do kościoła i klasztoru karmelitów. Kapa tego rodzaju nie jest notowana w inwentarzu kościoła św. Szczepana z 1649 roku, uzupełnianym w 1679 roku, i w żadnych znanych źródłach dotyczących tej świątyni; w klasztorze karmelitów spisy uwzględniają ją dopiero w 1874 roku – co zdawałoby potwierdzać hipotezę Magdaleny Piwockiej.
Niezauważona jak dotąd pozostaje jednak uwaga Władysława Włodarczyka, który przygotowując przed 1963 rokiem monografię klasztoru karmelitańskiego, gruntownie przebadał miejscowe źródła. Do najcenniejszych szat liturgicznych przechowywanych w zakrystii należała jego zdaniem „kapa z haftem przedstawiającym kamieniowanie św. Szczepana (poprzednio z prorokiem Eliaszem)”. O ile faktycznie wymieniono kaptur analizowanej kapy na inny, to trzeba zauważyć, iż temat pierwotnego przedstawienia doskonale odpowiada tradycji karmelitańskiej, nie znajduje zaś wytłumaczenia w przypadku kościoła św. Szczepana, który – pozostając świątynią parafialną – był w 2. połowie XVII wieku kościołem jezuickim. W przypadku kapy wymiana takiego elementu jak kaptur nie nastręcza specjalnej trudności. Pochodzenie obecnego kaptura z dawnego kościoła św. Szczepana raczej nie budzi wątpliwości (choćby ze względu na wspomniane podobieństwo do obrazów z tej świątyni, mimo że obrazy te również w XIX wieku trafiły do klasztoru karmelitów). W tej chwili rozstrzygnięcie opisanej kontrowersji nie jest możliwe w sposób definitywny, choć – ze względu na potwierdzone kontakty króla Jana III Sobieskiego z karmelitami na Piasku – wydaje się, że bardziej prawdopodobne jest pochodzenie głównej części kapy z tego konwentu.
Oprócz drobnych wzmianek w opracowaniach poświęconych dziejom kościołów – klasztornego (karmelitów) Na Piasku i nieistniejącego (parafialnego) św. Szczepana – kapa bardziej szczegółowo omówiona została po raz pierwszy w nocie katalogowej autorstwa Magdaleny Piwockiej, która została zamieszczona w katalogu jubileuszowej wystawy wawelskiej z 1983 roku (autorka postawiła tezę o pochodzeniu orientalnej tkaniny z daru Wodzickiego; swoje tezy rozwinęła i potwierdziła w nocie w katalogach ekspozycji w Stambule i Warszawie w latach 1999–2000). Beata Biedrońska-Słota, która kilkakrotnie wypowiadała się na temat kapy, skłonna jest uznać ją za zabytek od początku swojej obecności w Krakowie historycznie powiązany z klasztorem karmelitów. Niezależnie od tego obie badaczki wymieniły przekonywające analogie dla tkaniny głównej powierzchni kapy. Piwocka, analizując deseń tkaniny, wskazała analogie pozwalające na datowanie materii na przełom XVI i XVII wieku, nieco później od klasycznych, bardziej precyzyjnych w rysunku brokatów tureckich z motywami palmet-goździków (w zbiorach polskich przykładem tkaniny o podobnym deseniu, nieco wcześniejszej, jest datowany na XVI wiek bryt materii znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie – zob. Tkanina turecka XVI–XIX w. ze zbiorów polskich, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, wrzesień–listopad 1983, Warszawa 1983, poz. kat. 110 na s. 54–55, notę opr. Jadwiga Chruszczyńska, il. barwna XII). W popularnym opracowaniu krakowskiego kościoła i klasztoru karmelitów trzewiczkowych (wyd. 2010) kapę określono jako wykonaną – według tradycji – „z płaszcza Sobieskiego”.
Kościół Na Piasku był jedną z ważniejszych świątyń odwiedzanych przez Jana III Sobieskiego i Marię Kazimierę przed bitwą wiedeńską. Agnieszka Widacka-Bisaga zebrała – przeważnie pochodzące dopiero z XIX wieku, ale oparte na wiarygodnej tradycji – informacje m.in. o tym, że para królewska przed obrazem Matka Boska Piaskowa w podzięce za ewentualne zwycięstwo złożyła śluby ufundowania klasztoru kapucynów (przez króla) i sakramentek (przez królową) w Warszawie (A. Widacka-Bisaga, Między pobożnością a przesądem. Matka Boska Piaskowa a fenomen cudownych wizerunków maryjnych w Polsce, seria Prace Naukowe Muzeum Narodowego w Krakowie, Tom I, Kraków 2013, s. 71–72, 102). Pobyt pary królewskiej Na Piasku, znowu wedle tradycji, miał miejsce 15 sierpnia 1683 roku, a więc w święto Wniebowzięcia Matki Boskiej, a zarazem w dzień wymarszu wojsk polskich pod Wiedeń. O ile informacje te są przytaczane przez badaczy za publikacjami z XIX wieku, o tyle nie ulega wątpliwości, że świątynia karmelitów Na Piasku i czczony w niej obraz miały dla Jana III szczególne znaczenie już od wczesnej młodości: świątynię tę, obok sanktuarium św. Stanisława na Skałce i grobu św. Jacka u dominikanów, w instrukcji z 1640 roku polecał bowiem swoim synom, Markowi i Janowi, przebywającym na nauce w Krakowie, ojciec przyszłego króla, Jakub Sobieski. Wszystko to sprawia, że dar tureckiej tkaniny dla klasztoru po zwycięstwie nad Turkami wydaje się bardzo prawdopodobny.
Literatura:
Władysław Włodarczyk, Kościół Karmelitów Na Piasku, „Rocznik Krakowski”, T. XXXVI, 1963, Z. 2–3, s. 139–140.
Michał Rożek, Nieistniejący kościół św. Szczepana w Krakowie, „Biuletyn Historii Sztuki”, R. XXXVI, 1974, Nr 3, przypis 63 na s. 223.
Michał Rożek, Nie istniejące kościoły Krakowa, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, R. XXXIII, 1983 [wyd. 1984], Nr 1–2, przypis 76 na s. 105.
Zdzisław Żygulski jun., Odsiecz wiedeńska 1683, Kraków 1988, il. 207.
Beata Biedrońska-Słota, Turkish Textiles in Polish Liturgical Vestments, w: Seventh International Congress of Turkish Art, edited Tadeusz Majda, Warsaw 1990, s. 60, il. 4.
Odsiecz Wiedeńska 1683. Wystawa jubileuszowa w Zamku Królewskim na Wawelu w trzechsetlecie bitwy. Tło historyczne i materiały źródłowe, 1–2, Kraków 1990, vol. 1 – poz. kat. 615 na s. 323–324 (notę opr. Magdalena Piwocka), vol. 2 – il. 393, 394.
Rafał Róg, Karmelici. Duch, historia, kultura, Kraków 1997, s. 48, il. 10, il. na s. 30.
Janusz Tadeusz Nowak, Witold Turdza, Skarby krakowskich klasztorów, Kraków 2000, s. 74.
War and Peace. Ottoman-Polish Relations in the 15th–19th Centuries, exhibition catalogue, Istanbul, Museums of Turkish and Islamic Arts, June 29–September 20, 1999, Istanbul 1999, poz. kat. 20 na s. 122 (notę opr. Magdalena Piwocka).
Wojna i pokój. Skarby sztuki tureckiej ze zbiorów polskich od XV do XIX wieku, [katalog wystawy], Muzeum Narodowe w Warszawie, 25 lutego–3 maja 2000, Warszawa 2000, poz. kat. 20 na s. 118 (notę opr. Magdalena Piwocka).
Marek Wcześny [tekst], Piotr Droździk [fotografie], Karmelici Na Piasku w Krakowie, Nowy Sącz 2010, s. 81.
Agnieszka Zabielska, Architektura i sztuka zburzonego kościoła Świętego Szczepana w Krakowie, Kraków 2011, s. 101–102, il. 69.
Andrzej Nazar, Kapa z klasztoru karmelitów trzewiczkowych w Krakowie, „Spotkania z Zabytkami”, R. XXXVII, 2013, Nr 1–2 (311–312), s. 54–55.
Distant Neighbour Close Memories. 600 Years of Turkish-Polish Relations, [katalog wystawy], Sakip Sabanci Museum, Istanbul, 2014, [Istanbul 2014], poz. kat. 39 na s. 144 (notę opr. Beata Biedrońska-Słota).
